БАРИМТ 1
Бүгд Найрамдах Кирибати улс нь 811 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай Номхон далайн төв хэсэгт байрладаг далайн орон. Тус улс нийт 33 арлаас бүрддэг ба тэдний 20 дээр нь л хүмүүс амьдардаг. Мөн эдгээр арлууд нь маш жижиг хэмжээтэй ба хоорондоо нэлээд хол зайтай оршдог.
БАРИМТ 2
Анх Кирибати улс Гилбертийн арлууд гэх нэртэй байсан ба үүнтэй холбоотойгоор кирибатичуудыг гилбертчүүд гэж зарим тохиолдолд нэрлэдэг. Гилбертийн арлууд Кирибати улсын нийт хүн ам нь 2020 оны байдлаар 119,940 байсан бөгөөд тэдний 96.8 хувь нь нутгийн уугуул оршин суугчид болох гилбертчүүд.
БАРИМТ 3
Харин шашны хувьд нийт кирибатичуудын 96 хувь нь христийн шашныг шүтдэг. Кирибати улсын арлууд дээр хамгийн анх 4,000-5,000 жилийн өмнө Зүүн Өмнөд Азийн хүмүүс одоогийн Микронези улсыг бүрдүүлдэг арлуудаар дамжин хүрсэн. Харин манай эриний 11-14-ээр зуунд одоогийн Самоа, Тонга, Фижи гэх арлын орнуудын иргэд Кирибати улсад очиж суурьшсан.
БАРИМТ 4
16-аар зуунд испани далайчид Кирибати улсад хөл тавьснаар тус улсын тодорхой хэсэг дэлхийн газрын зураг дээр анх тэмдэглэгдсэн. Гэхдээ Кирибати улсын баруун зүгийн арлууд 19-ээр зууны эхэн үе хүртэл дэлхийн газрын зураг дээр зурагдаагүй. Кирибати улсын албан ёсны мөнгөн тэмдэгт бол Австрали доллар.
БАРИМТ 5
Британийн тэнгисийн цэргийн ахмад Томас Гилберт 1788 онд Австралиас Хятадын эх газрыг зорьж явсан аян замынхаа явцад Кирибати улсын хэд хэдэн арлуудыг дайран гарч хожим нь тус арлуудыг дэлхий нийтэд танилцуулсан. Улмаар 1820 онд уг арлуудыг албан ёсоор Гилбертийн арлууд гэж нэрлэсэн.
БАРИМТ 6
Гилбертийн арлууд 1892-1979 он хүртэл тусгаар тогтнолоо зарлах хүртлээ Их Британийн хамгаалалтад оршин тогтносон. Ийнхүү кирибатичууд бүрэн эрхт улсынхаа Гилбертийн арлууд гэх нэрийг Кирибати болгон өөрчилсөн. Тус улсын албан ёсны хэлнүүд нь англи болон гилберт. Кирибати гэдэг бол нутгийн уугуул иргэдийн хэлээр “Гилберт” гэсэн утгатай.
БАРИМТ 7
1957 оноос хойш зургаан жилийн турш британичууд Кирибати улсын Крисмас гэх арал дээр цөмийн зэвсгийн туршилт хийсэн. Үүний үр дүнд тус арлыг олон арван жилийн туш хүн нэвтрүүлэхгүйгээр битүүмжилсэн. Кирибати улсын нийслэлийг Өмнөд Тарава гэдэг ба тус хот нь Хавай болон Австралийн яг дунд оршдог.
БАРИМТ 8
Дэлхийн хоёрдугаар дайны үеэр Кирибати улсын хэд хэдэн арлыг Япон улс эзлэн авсан. Гэхдээ 1943 оны АНУ болон Японы тэнгисийн цэргүүдийн хооронд өрнөсөн Таравагийн тулааны үр дүнд тус арлууд чөлөөлөгдсөн. Кирибати бол дэлхийн бөмбөрцгийн хойд, урд, баруун болон зүүн хагаст бүгдэд нь оршдог цор ганц улс.
БАРИМТ 9
Кирибати улс дэлхий нийтийн хэрэглэдэг Гринвичийн дундаж цагаас урагшаа 14 цагийн зөрөөтэй. Өөрөөр хэлбэл Кирибати улс Шинэ жилийн баярыг хамгийн эхэнд тэмдэглэдэг цөөн далайн орнуудын нэг юм. Тус улд дэлхийн хамгийн буурай хөгжилтэй орнуудын нэг бөгөөд эдийн засаг нь ихэвчлэн олон улсын тусламж дээр тогтдог.
БАРИМТ 10
Дэлхийн хамгийн том далайн тусгай хамгаалалттай газар Кирибати улсад байдаг. Финиксийн арлуудын тусгай хамгаалалттай газар нь 408,250 хавтгай дөрвөлжин километр газрыг бүрхдэг ба Кирибати улсыг төлөөлөн дэлхийн үнэт өвөөр ЮНЕСКО-д бүртгэгдсэн цор ганц газар юм.
БАРИМТ 11
Кирибати улсын дундаж өндөр нь дөнгөж далайв түвшнээс дээш хоёр метр. Иймээс дэлхийн хамгийн нам дор цэг дээр байрладаг орнуудын нэг болох Кирибати улс дэлхийн дулаарлаас болж далайн усны түвшин нэмэгдэж байгаа энэ үед тэр чигтээ далайд живэх аюулд өртөөд байгаа.
БАРИМТ 12
1999 онд Кирибати улсын хүн амьдардаггүй Тебуа Тарава болон Абануэа гэх хоёр арал далайд живж алга болсон. Ийнхүү бодит аюул хаалга тогшин ороод ирсэн тул Кирибати улс Фижи арал дээр 24 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутгийг яаралтай үед ард иргэдээ нүүлгэн шилжүүлэх зорилготой худалдаж авсан.
БАРИМТ 13
Кирибати улсын хамгийн гол арал болох Өмнөд Тарава арал бол дэлхийн хамгийн их хүн амын нягтшилттай арлуудын нэг. Тус арал дээр кирибатигийн нийт хүн амын тэн хагас нь амьдардаг ба нэг хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагт 3,578 хүн харьяалагддаг. Япон, Хонг Конг гэх мэт улсуудтай ойролцоо хүн амын нягтшилттай гэсэн үг.
БАРИМТ 14
Өмнөд Тарава арал дээр зөвхөн ганц гол зам байдаг. Гэвч тус зам нь маш их эвдрэлтэй бөгөөд олон улсын стандартыг хангах ямар ч боломжгүй. Мөн Кирибати улс дэлхий дээрх хамгийн бага тооны жуулчид хүлээн авдаг гурав дахь орон. Жилд дунджаар (коронавирусын өмнө) 6,000 жуулчид хүлээн авдаг тус улсын ард Тувалу болон Маршаллын арлууд гэх Номхон далайн орнууд бичигддэг.
БАРИМТ 15
1985 он хүртэл Кирибати улсад ямар нэгэн улс төрийн нам байгаагүй. Нэр дэвшигчид зөвхөн өөрсдийгөө төлөөлж бие даан сонгуульд өрсөлддөг байсан. Одоогийн байдлаар Кирибати улс ерөнхийлөгчийн гүйцэтгэх эрх мэдэлтэй парламентын засаглалтай бөгөөд ерөнхийлөгчийг нь Танети Маамау гэдэг.
БАРИМТ 16
Кирибати улс бол зэвсэгт хүчингүй дэлхий дээр 22 орны нэг. Тус улсын 32 арал нь галт уулнаас болж үүссэн төв нуруудтай хагас цагираг хэлбэртэй бол үлдсэн нэг арал болох Банана (Гадил) арал бусадтайгаа нэг эгнээнд оршдоггүй шохойн чулуун арал. Кирибати улсын арлууд үржил шим муутай хөрстэй тул тус улсад газар тариалангийн аж ахуй эрхлэх боломж хомс.
БАРИМТ 17
Цаг уурын өөрчлөлтөөс болж далайн усны түвшин нэмэгдэж Кирибати улсын арлууд дахь цэвэр усыг давстай ус болгон хувиргаж байгаа. Ийм учраас Кирибати улсын иргэд арал нь далайд живэхээс өмнө ундны усгүй болж өөр газар луу нүүх өндөр магадлалтай. Мөн үүнээс гадна Кирибати улсад хог хаягдлыг зохицуулах тодорхой арга зам байдаггүй тул арлууд улам бүр бохирдсоор байгаа.
БАРИМТ 18
Бараг бүх кирибатичууд христийн шашинтай боловч өөрсдийн хүссэн шашнаа сонгох эрх тус улсын бүх иргэдэд нээлттэй. Кирибати улсын хамгийн өндөрлөг цэг далайн түвшнээс дээш дөнгөж 81 метрт оршдог. Судлаачдын үзэж буйгаар дэлхийн дулаарал энэ эрчээрээ үргэлжилбэл ойрын 50 жилд Кирибати улсын бүх арлууд далайд живж үгүй болно.
БАРИМТ 19
Кирибатигийн тосгон, хот гэх мэт суурин газрууд дахь хамгийн том барилга байгууламжууд ихэвчлэн Европ хэв маягтай сүмүүд байдаг. Тус улс дахь гадаад руу экспортлох цорын ганц байгалийн гаралтай бүтээгдэхүүн бол загас. Та Кирибати улсад олон төрлийн содон далайн хоол зооглох боломжтой.
БАРИМТ 20
Кирибати улс нярайн эндэгтэлтийн хувиараа дэлхийд дээгүүр бичигддэг. Эдгээр эндэгтэлтүүдийн хамгийн гол хоёр шалтгаан бол амьсгалын замын халдвар болон суулгалт өвчин. Харин насанд хүрсэн кирибатичууд сүрьеэ, элэгний хорт хавдар, ДОХ гэх мэт өвчнүүдээс болж нас барах нь элбэг.
БАРИМТ 21
Кирибати улсад хамгийн алдартай спорт бол хөлбөмбөг. Кирибатигийн хөлбөмбөгийн холбоо Далайн орнуудын хөлбөмбөгийн холбооны гишүүн боловч FIFA буюу олон улсын хөлбөмбөгийн холбооны гишүүн биш. Тийм болохоор тус улсын шигшээ баг одоогийн байдлаар ДАШТ-д оролцох ямар ч боломжгүй.
БАРИМТ 22
Кирибатигийн баг тамирчид 1998 оны Хамтын нөхөрлөлийн орнуудын наадамд, 2004 оны зуны олимпд тус тус улсынхаа түүхэнд анх удаа оролцсон. 2004 оноос хойш хүндийг өргөлт, жүдо гэх мэт спортуудаар тасралтгүй зуны олимпд оролцсон кирибати тамирчид одоогийн байдлаар ямар нэгэн медаль хүртэж чадаагүй байна. Мөн тус улсыг төлөөлөн ямар ч тамирчин өвлийн олимпд оролцож байгаагүй.
БАРИМТ 23
Кирибати улсын төрийн далбаа улаан, шар, цагаан, цэнхэр гэх дөрвөн өнгөнөөс бүрддэг. Кирибати улс уг далбаан 1979 оны долдугаар сарын 12-оос албан ёсоор ашиглаж эхэлсэн ба далбааны загвар, мандаж буй нарны дээгүүр нисэж буй алтан шар өнгөтэй фрегат шувуу гэх мэт нь төрийн сүлдтэйгээ яг адилхан. Уг дүрслэл нь далай тэнгисийн хүч чадлыг илэрхийлдэг гэгддэг.
БАРИМТ 24
Кирибати хүүхдүүд зургаан насандаа сургуульд ордог бөгөөд есдүгээр ангиа төгстлөө сургуульд сурч боловсрол эзэмших ёстой. Их дээд сургуульд элсэн орох хүсэлтэй хүүхэд залуус ихэвчлэн Фижи улсыг, анагаахын чиглэлээр сурах бол Австрали, Шинэ Зеланд, Куба гэх орнуудын руу явдаг. Кирибати хүүхдүүдийн 20 гаруй хувь нь их дээд боловсрол эзэмшдэг.
Сэтгэгдэл (1)