Шөнө дундаас хойш гэнэт аадар бороо орж, байн байн хурц цахилгаан цахилан тэнгэр нижигнэж саяхан баригдаж торонд орсон бүргэд шиг уурласан байгаль сүртэй ч аймшигтай ч байв.
Адуу минь хавчганан огт тогтож өхгүй, заримдаа хуйлран үргэхэд би ч айх шиг болоод, хашгирахад дуу минь чичрэн тасалдаж байлаа. Хэдэн өдрийн зүсэр бороог дажгүй давдаг аавын минь одончүү цув хүртэл хувингаар асгаж байгаа юм шиг цутгасан энэ усыг барьж чадалгүй нэвтрээд би усанд орсон зурам шиг шалба цохиулж, шүд минь дагжин өөрийн эрхгүй зодолдож байв. Харин энэ шөнийн ганц сайн юм гэвэл үе үе цахилж байгаа цахилгаанд адуу минь байн байн тодорч байсан тул би тасарсан хэсгий нь дор нь нийлүүлж байв. Үүр шөнө хагацахын өмнөхөн бороо гэнэт орсонтойгоо адил гэнэт арилж удалгүй бүхнийг тагласан зузаан хар үүл тонилон тэнгэр цэлмээд өглөөний нар угаасан ертөнцийг мэндлэн уулын толгойд алтан малгай өмсгөхөд уулнууд малилзан инээж байгаа сайхан сэтгэлтэй тарган шар хүн шиг харагдаж байлаа. Би адуугаа гэрийн зүг алгуурхан туув. Нар зүүн талын оройгоос салж ядан байхад би адуугаа гэрийн гаднаа авчирсан бөгөөд Дорж гуайн гэрийн цаана хос хосоор нь хэрсэн бололтой үл таних дөрвөн морь идэж байгаа харагдав.
Адууны түрүү зэлэн дээр очоод зогсоход аав минь хазаараа барин том том алхалж ирээд,
-За орж дулаац. Би унагаа бариад уячихая гэв. Энэ шөнө адуу манасан минь надад мундаг баатарлаг хэрэг санагдаж байж билээ. Гэвч аав минь намайг сайшаасангүй. Бодвол өнгөрүүлсэн амьдралд нь энэ байтугай үүнээс хэд дахин хэцүү шөнө адуу манах явдал бишгүй тохиолдсон тул миний энэ ажил түүнд малчин хүний амьдралын жирийн хэрэг байсан биз.
Намайг гэрт ороход ээжий минь хацардан асч, өсгийгөө өргөн өлийж магнай дээр минь үнсээд хий л шөнийн турш нэг ч амьсгал аваагүй юм шиг цээж дүүрэн агаар татсанаа
-Ай бурхан минь, хүү минь амьд ирлээ гэж хоймор байгаа бурхны зүг миний ирснийг мэдэгдэж байгаа юм шиг хэлэв.
Ээжийн минь гүн хайр гэрэлтсэн нүд ажил нас хоёрын тэмдэг болсон нүүрний үрчлээ бүхэнд нойргүй хоносны ядралын шинж тодхон харагдаж байлаа.
Би хувцсаа сольж өмсөх зуур Дорж гуайн тавьсан үл таних морьдын тухай асуухад,
Навчийн эцэг нь дүү охинтой нь ирсэн. За хүү минь цайгаа уу гэж ээжий минь хэлэх зуур аяга дүүрэн шинэхэн өрөм дээр цай хийгээд өглөө. Би Дорж гуайнд ирсэн зочдын тухай асуух гээд л, хуурай хувцас өмсөөд халуун цай ууснаар мартагдаж эхэлсэн шөнийн явдлыг ээжий минь асууж сэтгэлээ зовоох гээд л бид хоёрын хүсэл зөрж яриа маань олигтой болсонгүй.
Өрөм идэж, цай ууж суухад Дорж гуайнд ямар зочид яах гэж ирсэн юм бол? ямар шүү хүмүүс байгаа бол? гэх зэрэг өдий төдий хариу нэхсэн асуудал сэтгэлд минь эргэлдэж байлаа.
Би цай уусны дараа гэрээсээ гарч чихэр боов горьдсон хүүхэд занд автагдан Дорж гуайн гэр рүү харж хэсэг зогссоноо гэнэт ханхар эр болсноо санаж гүүн зэл рүү түргэн алхав. Гэтэл араас минь Навч гуай дуудахад өөрийн эрхгүй баярлан эргэж Дорж гуайн руу чихэр бодсоноос өөр юу ч бодолгүй явав. Дорж гуайнд ороход тавь гаруй насны эрэгтэй хүн хоймор нь нөмгөн суугаад цай ууж байв. Нэг бүсгүй хүн цааш хараад баруун хойт авдар руу ямар нэг юм хийж байв. Би том хүний шахмал бүдүүн дуугаар хоймор сууж байгаа хүний амар мэндийг асуув.
Навч гуай шургуулганаасаа атга дүүрэн чихэр боов авч надад өгсөнд би хоёр гараа тосож аваад тахимаа үл мэдэг нугалан ёсолтол (хүн юм өгөхөд монгол хүн хоёр гараараа тосож аваад тахимаа нугалан ёсолдог юм гэж багад минь эжий зааж өгч билээ) авдранд юм хийж байсан хүүхэн эргэж харлаа.
Нүд минь түүний эхээ харсан ботгоны нүд шиг тормолзож байгаа нүднээс салж чадахгүй болон гартаа байгаа боов чихрээ аль хэдий нь мартаад, түүний зарим нь унаж байхыг ч мэдсэнгүй. Тэгээд өөрийн эвгүй байдлыг мэдмэгц ичиж зовохын туйлд хүрч яахаа мэдэхгүй болоод аргаа барахдаа.
-Та сайн байна уу? гэж хүүхнээс асуув. Миний мэндчиллийн хариуд тэр хүүхэн яасан, юу гэж хэлснийг би мэдэхгүй. Харин шалавхан чихэр боовоо өвөртлөөд эргэж гаран гүүн зэл рүү явж билээ.
Явж байхад минь тэр хүүхний зуны нар алсын зам хоёр гандааж чадаагүй царай, тормолзон алагласан хоёр нүд, урт урт цагаан шүд, гандсан цэнхэр дээлийн ар руу мушгиран унжиж байсан бүдүүн хар гэзэг нь сэтгэлээс минь зайлахаа болиод, дахин харах гэсэн хүсэл намайг өөрийн эрхгүй хэд дахин эргүүлж, Дорж гуайн гэр үү харуулав.

Арван зургаа долоо орчим настай болов уу гэмээр тэр хүүхний тухай бодож явахад учир нь үл мэдэгдэх баяр баясгалан дотор минь багтан ядаж, сэтгэлийн минь дотор хөгжим дуугарах мэт болж байлаа. Аав Дорж гуай хоёр унагаа уяж, унах морьдоо барьж аваад зэрэгцэн сууж тамхи татан ярьж байсан тул би очиж хажууд нь суув. Тэр хоёрын ярианаас хадам эцэг нь Дорж гуайнхыг нүүлгэж авах гэж ирсэн, тэхдээ Дорж гуайнх сар гаруй болоод нүүх санаатай ингэж удахын шалтгаан бол нэгд саяхан амаржсан Навч гуайн биеийг бүрэн тамиржуулах, хоёрт хадам эцэг нь хуян шар усны өвчтэй тул манай сумын өмнө захад байдаг халуун рашаанд очиж орохоор ирснээс болжээ. Харин хадмы нь буцаж иртэл Навч гуайн дүү нь Дорж гуайн ажилд туслалцаж байх ажээ.
Ижил дасал болсон Дорж гуай, Навч гуай хоёр минь алс хол нүүнэ гэдэг надад их гашуудалтай байв. Гэвч энэ уйтгарыг Дорж гуайнд саяын үзсэн хүүхэн байна гэдэг их баяр сарниулан дор нь мартуулав. Аав хоёр гэрийн сүүг заводод аваачиж өгөхөөр Дорж гуай сувай адуугаа гилэхээр мордов. Би Дорж гуайнд орох уу, байх уу? гэсэн сэтгэлийн зөрөлдөөнд юм эрсэн хүн шиг ийш тийш найган явсаар гэртээ орж ирэхэд минь
-Хүү минь дуг хийгээд авахгүй юу гэж эжий минь хэлэв. Миний хувьд шөнийн явдал аль эрт балрын юм шиг мартагдаад, ядрах гэдэг хэдий нь ор сураггүй алга болсон тул би толгойгоо сэгсрэв.

Гүү саах болов. Манай хоёр гэр нийлээд арван хоёр гүү саадаг тул хэн урьтаж гарсан нь нөгөөгийнхөө хувинг аваад гүүгий нь сааж саамы нь оруулж өгдөг заншилтай билээ. Дорж гуай манайд орж ирээд хөхүүрийн өмнө байдаг хувийг аваад гарахад нь би хөлдөж байгаад гэнэт гэссэн юм шиг үсрэн босож хойноос нь дагаж гүйн гарлаа. Гүүн зэлний зүг хоёр гартаа хувин бариад аажимхан явж байгаа хүүхний бүдүүн хар гэзэг нүдэнд минь тусахад сэтгэлд минь баярлах сандрах хутгалдаж,
-Дорж гуай гэж бахирав
Надаас хоёрхон алхмын өмнө хувин бариад явж байсан Дорж гуай цочин эргэж зогсоод намайг гайхан харлаа. Би хэсэг зуур юу ч дуугарч чадахгүй зогссоноо гэнэт хөдөлж Дорж гуайн барьж явсан хувинг шувт татан аваад
-Дорж гуай. .. би очъё. . та харьж амар гээд түүн рүү харах гэсэн чинь чадсангүй дальдрав.
Дорж гуайн хүрэн царайд сайхан сэтгэлийн инээмсэглэл тодроод миний нуруу руу аяархан алгадсанаа том хар нүдээ ирмэж,
-Яв яв. Би харилаа гээд эргэв.
-За баларсан хэрэг боллоо. Миний бүх бодлыг энэ Дорж гуай мэдэж орхилоо. Тэгээд Навч гуайд хэлнэ. Навч гуай эжийд хэлнэ. Эжий аавд хэлнэ гэж бодогдоод ичих айх шиг болов. Үгүй тэгээд би юу бодсоныг Дорж гуай мэдсэн хэрэг гэж бодоход, юу бодсоноо өөрөө мэдэхгүй байв. Гүүн зэлний наана хувингаа тавиад эргэж харан зогсож байгаа хүүхэн нүдэнд минь тусмагц бүх юм мартагдаж бараг л гүйх шахан тэр зүг алхав. Хүүхний дэргэд очоод хувингаа тавих зуур
-Та гүү саах уу? гэж асууж орхиод юунд ингэж мэдсээр хэргийг асуув даа гэж өөрийгөө зэмлэв.
Хүүхэн том цагаан шүдээ яралзуулан түмэн түмэн тааврын эх болсон нүдээрээ инээмсэглэж царайд нь улбар ягаан туяа тодрон улам ч сайхан болоод
-Тийм. Би саана гэв.
Унага бариад зогсож байхдаа юу асуугаад яриагаа эхэлье дээ гэж түмэн асуудал болоод байтал нөгөө Сүрэн гайхал шинэ эгчийн гүү саахыг үзье гэж хашгиран гүйж ирээд эгээ л зурмын нүхэн дээр сууж байгаа чогчого шиг мянган зүйлийн юм донгосож гарлаа.
-Миний дүү! Тэр тугалууд эх рүүгээ явчихлаа, миний мориор мордоод эргүүл гэж хэлсэнд Сүрэн тэр зүг дургүй нь хүрсэн бололтой ярвайн харснаа
-Ахаа та хоёрыг гүү сааж гүйцсэний дараа явъя гэв.
-Тэгтэл жимсэнд дагуулж явахгүй шүү гэж би сүүлийн аргаа хэрэглэн хэлсэнд мань хүн уяаны зүг дуртай дургүй гэлдрэн явав. Хүүхэн гүү ивлэх зуур толгойгоо хаялан гэлдэрч яваа Сүрэнг өхөөрдөн харж байснаа
-Ахтайгаа жимс түүх хүсэл их болохоор аргагүйн эрхэнд л явлаа даа. Дургүйд хүчгүй гэж мань хүний явж байгааг гэж хэлээд инээмсэглэхэд би ч бас инээмсэглэв.
Ингээд бид хоёрын яриа Сүрэнгийн хүчээр эхэлж би юуны өмнө нэрий нь асууж авлаа. Түүний нэрийг Солонго гэдэг ажээ. Бас гэрээсээ гараад зургаа хонож ирсэн. Нутаг нь манай нутаг шиг ийм уул устай биш, хаашаа л харвал нүд алдам өргөн тал байдаг гэж ярилаа. Манайхан гүүгээ өдөрт тав саадаг байсан. Гэвч тэр өдөр би халуунд унага цангаж магад гэдэг нэрээр долоон удаа гарч Солонготой хамт гүү саасан юмсан.
Халуун өдөр шар хэдгэнэ, хөх түрүүтэй зодолдон гүү саах гэдэг яггүй ажил байдагсан. Гэтэл тэр өдөр гүү саахаас сайхан ажил байдаггүй мэт байж билээ.
 

Хоёр.
Гурав хоногийн дараа аав нь рашаанд явахад Дорж гуай хүргэж өгөхөөр хамт явлаа. Энэ хооронд Солонго бид хоёр сайн танилцаж нэг орой Навч гуай Сүрэн хоёр нэг тал. Солонго бид хоёр нэг тал болж мэлхий тоглон шагай шүүрэв. Солонготой уулзсан өдрөөс хойш миний сэтгэл үргэлж хөгжил баяраар дүүрэн болж сав л хийвэл дуу дуулдаг бас гоёх дэгжирхэх дуртай болсон билээ.
Нэгэн удаа Солонготой түлш түүхээр хамт явж, замдаа Солонгод багадаа өрж тоглож байсан чулуун гэрээ үзүүлж, бид хоёр түүнийг засаж сэлбээд яг л хүүхэд шиг тоглож билээ.
Бид хоёрын хооронд сайхан үерхэл бий болов. Энэ үерхлийн гол залгуур нь бид хоёрын сэтгэлд гүн бат оршиж байсан хүүхдийн ариун цагаан сэтгэл байлаа. Нэг өглөө би эмнэг хязаалан үрээ унах болов. Би эмнэг унахдаа муугүй юмсан. Аав, Дорж гуай хоёр эмээллэхэд минь тусалж өгөв. Тэгээд тэр хоёроор бариулж байгаад мордож, жолоо цулбуураа хумиж аваад гуядаж орхисон чинь огло үсрэн бухаж гарлаа. Омголон үрээний омог нь удахгүй л дарагдах байв. Гэтэл гайхуулах гэж байж гай дайрах шахаж билээ.
Ерөөсөө морь хоёр янз булгидаг. Зарим морь эргэлдэн бултаж булгидаг. Ийм морин дээр тогтоход хэцүү. Зарим морь доороо юм уу нэг шугамаар бухаж жигд булгидаг. Ийм морь харахад сүртэй боловч тогтоход амар байдаг юм. Миний унасан хязаалан бол жигд бухаж булгисан тул салхи сүржигнэн бие минь урагш хойшоо тэнцвэрээ олон, сайхан ч бахтай ч байсан юмсан. Солонго лав л гэрийнхээ үүдэнд зогсоод намайг харан бахдан байгаа даа гэж бодогдоод эргэж харлаа.
Дорж гуайн гэрийн үүдэн дээр Навч гуайтай зэрэгцэж зогсож байгаа Солонгыг хармагц бүх юм нэгэн мөчинд мартагдан, дөрөөгөө алдаж, үрээний буруу тал руу хийсэн уналаа. Би унахдаа цулбуурхаа тавиагүй тул хэсэг чирэгдэж байгаад Дорж гуайн гэрийн ойр очоод зогсов. Бүхний түрүүнд Солонго гүйж ирээд чичрэн догдолсон хоолойгоор
-Зүгээр үү? гэж асуугаад намайг татаж босгосноо сандарснаа бодож зовсон бололтой нүүр нь улайгаад түргэн эргэж гэрийнхээ зүг гүйв.
-Ах ер нь ойчдоггүй юмсан яачихав дээ. муу үрээ нь булгиж чадсангүйяадаа гэж Сүрэнгийн хашгирах дуу сонсдов.
Бид Дорж гуайгаар бариулж байгаад дахиж мордоход өвдөг минь чичирч байж билээ.
Үрээ урьдах адил урд хоёр хөлийнхөө хооронд толгойоо хийж байгаад бухаж гарлаа. Би амандаа зүгээр зүгээр гэж байн байн шивэгнэж явахад өрөөсөн мөрөн дээрээс минь татаж босгосон Солонгын гар хэвээрээ байх шиг санагдаад “Битгий унаарай” гэж догдолсон хоолойгоор дахин дахин хэлж байх шиг санагдаж байлаа.
Би адуу үхэрт явахдаа улаалзгана, гүзээлзгэнэ түүж ирээд Сүрэнтай арай хийж дансаа бодсоны дараа Дорж гуайнд орж Навч гуайдаа жаахан өгдөг. Дараа нь ихэнхий нь Солонгод өгдөг байв. Ингэж үнэндээ Солонгын хажуугаар Навч гуай завшиж ёстой л морьтны хишиг явганд гэдэг болдог байв. Солонгын нутаг бол жимсгүй тал газар тул миний авчирсан жимсийг тэр их сонирхож юуны өмнө нэрий нь асуугаад дараа нь хаана байдгийг асууж амтархан идэхэд нь ертөнцийн жаргалын дээдийг эдэлж байдаг сан.
Солонго, Сүрэн бид гурав явж улаалзгана түүсэн нь Солонгын сэтгэлд таалалтай болоод дахин хэдэн удаа жимсэнд явсан. Ингэж байтал сумын наадам болов. Манай сумын наадам хоёр өдөр үргэлжлэх байсан тул манай хотныхон ээлжлэн явахаар тогтов. Анхны өдөр Солонго, дүү бид гурав явах, дараа өдөр бусад маань явахаар ярилцав. Би шөнө адуу манаж өглөө эрт ирээд, цайгаа ор нэрийн төдий уугаад наадамд явахаар бэлтгэв. Өвгөд дээдсийн үеэс монголчууд цагаан сар болох наадамд явахдаа сайн морины дэлий нь засаж унан, шинэ дээлээ өмсөж, элбэг дэлбэг явахыг хичээдэг.
Би эхлээд унаж явах гурван мориныхоо дэлийг засав. Солонгод Дорж гуайн өөрийн нь унадаг бүдүүн хар гэдэг морийг барьж өгөв. Түүний дэлийг засаж байхад Солонго үргэлж дэргэд зогсож байв. Хар морины дэлийг сумлан засаж, сахлы нь жигд хайчлан, чихэн доторхи үсий нь зассан тул үнэхээр л согоо шиг амьтан болов. Гэвч энэ морь ямар ч явдалгүй, ядахдаа сайхан усан хар алхаа ч үгүй учир Солонгод гологдох байх гэж бодоод эжийнхээ жороо хээрийг гуйж өгөх юм билүү гэж байн байн бодогдож байлаа.
-Чи манай ээжийн жороо хээрийг унаад яв гэж хэлсэнд Солонго дургүй нь хүрсэн бололтой битгий дэмий ярь гэсэнд би тоглож хэлсэн болж энэ яриаг зувчуулав.

Ер нь тэгээд унаад явъя гэсэн бол үнэндээ надад бариад өгөх мэдэлгүй байсан шүү дээ. Аав минь наадмын хүнс гэж Сүрэн бид хоёрт нэг нэг төгрөг өгөв. За ингээд бид гурав шинэ дээл өмсөж, сайхан морь унаад наадам руу явахад энэ хэвээрээ ертөнцийн хязгаарт ч хүрч чадмаар санагдаж билээ.
Тэнгэрт нэг ч үүлгүй бөгөөд хаашаа л харвал ногоон магнаг дэлгэсэн юм шиг газар харагдаад олон янзын сайхан үнэр хамар руу цоргиж байлаа. Ертөнц баясан мишээж, хүүхэдтэйгээ тоглож байгаа залуу эх шиг харагдаж байлаа. Удалгүй бид Харганатын голын бургас руу оров. Улиас моносын шуугих дуун элдвийн шувууны жиргэх дуу, голын урсах шуугиантай хослон байгаль бидэнд сайхнаа гайхуулах гэсэн шиг байв.
Сүрэн бид хоёр ам булаацалдан нутгийнхаа сайхныг магтав. -Ингээд жимс бүхэн болох цагт ямар сайхан гэж бодно гэж намайг хэлэхэд
-Түүнийг бодохтой зэрэг л арааны шүлс гардаг юм гэж Сүрэн хэлээд үнэхээр ч шүлс нь гарсан бололтой залгив.
-Танай эндхийн байгаль ч сайхан юм. Гэхдээ тусгүй юм их байна гэж Солонго хэлэхэд би угтан авч
-Жишээ нь гэж асуув.
-Танай энд бол үргэлж л адуугаа манах юм. Манай нутагт бол огт манадаггүй гэж Солонгын хэлэхэд Сүрэн
-Боохой гуай хаачсан газар вэ? гэж асуув.
-Манай тал нутгийнхан хангайхантай адил чоноо тахиж байдаггүй, харин хавар гөлөглөх үед нь талыг там, уулыг тал болтол нь хөөж байгаад устгаж орхидог гэж Солонго хошигнон хэлэв.
Энэ үгэнд үнэний хувь аргагүй л байсан тул би Солонготой маргаж чадсангүй. Манай хангайнхан чоноо эрхлүүлсээр байгаад эцэст нь тэд өвөр дэх юмы минь булааж авахад хүрч байгаа билээ. Ингээд бага залхуугаас их залхуу гэгчээр шөнө бүхэн адуугаа манаж өдөр бүхэн хонио дагаж явдаг нь үнэн.
-Гэхдээ л манай нутаг сайхан даа гэж Сүрэнгийн хэлэхэд Солонго толгойгий нь илбэн өхөөрдөн инээмсэглэж
-Төрсөн газрын хайрга зөөлөн гэв.
Бид гурав Харганатын голыг гатлах болов. Угаасаа тал газар өсөж ийм их ус үзээгүй Солонго ус гатлахаас айсан тул Сүрэн бид хоёр дундаа хийж гол руу оролоо. Солонгын морь бөөрөнхий чулуун дээр гишгээд хальтрахад тэр надаас барьж авахад би түүнийг чанга тэврэв. Сүүлд нь бид хоёулаа тэврэлдсэндээ болж ичив.
Гол гараад бид давхилаа. Эргэж харахад хэдэн өдрийн хурц наранд хатсан хуурай газар морины хөлд онгилогдон тоос татаад, биднийг гүйцэж ядсандаа хорсоод өөр хоорондоо зодолдож байгаа мэт бужигнан байв. Ингэж явсаар удалгүй бид наадам дээр очив.
Хөх ногоон, улаан зэрэг янз бүрийн хурц тод өнгөтэй дээлээ өмсөөд өнгө бүрийн зүсмийн тарган сайхан морьдоо унаад олноороо цуглаад байхад талын цэцгийн өнгө гологдон харагддаг.

Наадмын талбай бол яг л ийм талын цэцэгтэй өнгө булаацалдсан газар байв. Сумын наадам болоход баг бүр том майхан барьж, эсгий дэвсээд айраг сөгнөж, тэр багийн ардууд тэндээ очиж том хултай айргаа шимэн ууж аж амьдрал, алив нэгэн зүйлийн тухай хөхрөлдөн ярилцдаг. Бид гурав юуны урьд багийнхаа том эрээн майханд очиж айраг уув.
Би Солонго дүү хоёроо наадам руу явуулаад, өөрөө хүн хартай уулзаж ажил төрөл ярилцах хэрэгтэй гэж салж нэгдлийн гуанзанд оров. Тэгээд гуанзны ахлагч нь аавын найз хүн байсан тул хоёр цаг гаруй энд байж таван зуу гаруй хуушуур чимхэж орхиод шанд нь үдээс хойш ирж арван таван хуушуур ид гэж хэлээд явав.
Нөгөө хоёроо эрж явтал улаан булангийн өмнө олон хүн цуглараад алга ташиж байв. Очиж харвал Солонго шударга хөгжмөөр Учиртай гурван толгой-н Юндэн, Нансалмаа хоёрын хос дууны аялгууг маш чадамгай дарж тойрсон бүхэн шагшин магтаж байлаа. Биеэ үл мэдэг ганхуулан зүүн гараа дээш доош нь салхи шиг хурдан хөдөлгөн тоглож байгаа Солонгоос нүдээ салгаж чадахаа больсон манай сумын залуучууд бие биесээ Энэ согоо хаанаас гараад ирээв? Хэн гэдэг юм бэ? гэж асууж байв.

Би ч гэсэн нэг хэсэг хорвоо дээр шударга хөгжим барьсан Солонгоос өөр юм байдгийг мартаж гөлрөн зогсов. Солонго хөгжмийн аялгууг нам болгож нүдээ тормолзуулан инээмсэглээд
Сэтгэлийн амраг гэдэг чинь
Шижир алтнаас үнэтэй
Шилж түүнийг олоход
Шийдвэр зориг хэрэгтэй гээд дуулж эхлэв. Тойрон сонирхогчид нэг хэсэг нам болсноо өндөр нам бүдүүн нарийн хоолойгоор
Ижил хоёр шувуу шиг
Ижилдээд хоёулаа явъя даа хө
Ингэж нийлэхээс илүү
Жаргал хаанаас байдаг юм бэ? гээд дуулж гарлаа. Би ч бас аяархан хоолойгоор сэмхэн дуулав.

Дуу дуулсны дараа хэсэг зуур ямар ч чимээгүй болсноо гэнэт нижигнэн алга ташиж хөгжмөө тавиад боссон Солонгыг дахин дуулуулав. Хүмүүс улам нэмж ирсээр л байв. Ер нь ингээд байвал хэзээ ч эндээс явж чадахгүй, морь бөх харж ч чадахгүй тул би олны дундуур зүсэн орж тэр хоёрын дэргэд очоод
-Явж их насны морьд үзэх үү? гэсэнд Солонго эхэлсэн дуугаа дуусгаж хөгжмөө тавиад босоход нь хүмүүс нижигнүүлэн алга ташиж байв.
Залуучуудын атаархсан нүд над дээр тусаж би ёстой л гишгэх газраа олохгүй явж билээ.Бид гурав мордоод зэрэгцэн явж байтал манай багийн Дамдин гэдэг залуу давхин ирж Солонгын хажууд зэрэгцэн
-Та чинь алтан гургалдай шиг дуулдаг охин юм байна шүү. Танилцъя. Миний нэрийг Дамдин гэдэг гээд гараа өгөхөд нь Солонго үл мэдэг инээмсэглэн гараа өгч
-Миний нэр Солонго гэв.
-Яасан сайхан нэр вэ? Би таны чинь дахиад харж чадахгүй сайхан зүүд шиг алдах нь уу гэж сандарлаа шүү гэж Дамдин хэлж, өөрөө өөрийнхөө үгэнд баярлан чанга инээснээ Солонгын нутаг ус, ямар хэргээр манай нутагт ирсний нь асуув.
Солонгоос Дорж гуайнхыг нүүлгэхээр ирсний нь мэдээд,
-Чи чинь гайтай хүн байна даа гэхэд нь Солонго
-Яагаад? гэв.
-Яах юу байхав дээ. өөрөө ёстой л Солонго шиг үзэгдэж алга болон сэтгэл догдлуулахдаа бас манай нэг нүд хужирладаг хүүхнийг аваад явчих нь байна шүү дээ гэж хэлээд л тас тас инээв.Их насны морьд үзсэний дараа бид бөхийн талбай дээр ирж нилээд зогсов.
-Солонгоо! Манайх тэр харагдаж байгаа эрээн майхан, Өнөө орой бид хэдэн залуучууд шагай шүүрч тоглоно. Чи очоорой. Тэр майхан шүү гэж Дамдингийн хэлэхэд нь би түүнтэй барилдцаад л авмаар санагдаж байлаа.
-Би очиж чадахгүй гэж Солонго хэлэв.
-Тэгж танихгүй айлаар тэнэж явдаг эгч биш! гэж Сүрэнгийн хэлэхэд Дамдин янцаглан хөхөрч.
-Сүрэн чинь яасан том үгтэй болчихоов дээ. Нялх хүүхэд ингэж том улсын хэрэгт орж болдоггүй юм гэв.
-Чи том хүн юм уу? Тэгвэл том хүн чинь томоотой байдаг юм шүү гэж Сүрэнгийн хэлэхэд Солонго бид хоёр бахдан инээв.:
-Айхавтар хүүхэд вэ гээд Дамдин дуугүй болов.
Би Солонго Сүрэн хоёрт явж хоол идье гэснийг тэр хоёр зөвшөөрөв.Гэтэл нөгөө нойтон хамуу шиг Дамдин бас л салсангүй хамт явлаа. Замдаа Солонго, миний чихэнд Би хоёр төгрөгтэй бид гурав хоол идэж хүрэх үү? гэж шивнэн асуусанд
Зүгээр мөнгө хэрэггүй. Би захичихсан гэж хариу шивнэв. Бид зэл уяанаас морио уяад гуанзны хоол идэх газар нь болж байсан том эрээн майханд орж аятайхан газар эзлэн суув.
-Нөгөө хуушуураа өгөөрэй гэж би их мөнгөтэй хүн гуанзанд ороод хамгийн дээд зэргийн хоол захиалж байгаа юм шиг дуугаар хэлсэнд удсан ч үгүй тос нь дааварлан гялалзсан арван таван том хуушууртай таваг бидний өмнө бий болов.
-Аавын өгсөн нэг төгрөг чинь ийм олон хуушуур болдог юм уу? гэж Сүрэн асуухад нь би
-Миний дүү зүгээр л ид гэв.
Дамдин бидэнтэй зэрэгцэж суугаад хэдэн хуушуур авч мөн л нөгөө яриагаа үргэлжлүүлсээр идэж байв. Солонго Сүрэн хоёр, гурав гурвыг идээд цадав. Энэ том хуушуураас гурвыг иднэ гэдэг сайн идэж байгаа хэрэг билээ. Ингээд бүх юм сайхан дуусаж байтал балаг болж гуанзны ахлагч орж ирээд намайг харснаа
-Мань хүн хэдэн зуун хуушуур чимхэж, олсон олзоороо хүн дайлаад догь сууж байх шив дээ. Сайн байна. Эр хүн гэж хэлсэнд Дамдин чанга инээж
-Найз худалдаж авсан юм шиг л хашгираад байсан, хуруугаа элэгдтэл хуушуур хийж баймааж олсон хэрэг шив дээ гэв.
Нүүрнээс минь гал бутрах шиг болж бүх бие минь бадайраад би болдогсон бол газар руу цөмрөн ормоор санагдаж байв.
-Харин сайхан байхгүй юу. Ажил хийж олсон юм амттай гэж аав хэлдэг юм гэж дүү минь хэлсэнд
-Ёстой доо. Хөлөө явж, хөлсөө идэж байхгүй юу гээд Солонго бөхийж тавагтай хуушуураас аваад улам ч амтархан идлээ. Одоо Дамдин гонсойж, инээх цаг болсон авч би инээсэнгүй. Харин нэг сайн ширвэж орхив. Бид гурав хуушуураа барсангүй. Түүнийг Сүрэн эжийдээ өгнө гээд алчууртаа боож тэндээсээ мордож багийнхаа майханд очиж айраг ууж амарцгаав. Ингэж байхад Дамдин элдвийн юм чалчиж, заримдаа Солонгыг гижигдэх гэж оролдон, заримдаа бүдүүн хар гэзэгнээс нь татлан байхад миний уур цээжиндээ багтахгүй болж байв. Хэрэв Солонго байгаагүй бол би Дамдинтай аль хэдий нь барилцан авах байсан.
-За наадам руу явъя гээд Солонгын босоход бид цөм босов. Гэтэл Дамдин түүний гар дээрээс нь барьж авах гэж ухасхийхэд нь миний уур дэлбэрч, түүний мөрөн дээрээс шүүрэн авав.
Бид хоёрыг ингэж байхад Сүрэн Солонго хоёр майхнаас гараад далд оржээ.
-Яасан танхай амьтан бэ? гэж миний хэлэхэд Дамдин хүйтнээр инээмсэглэснээ
-Чи хардаж байна уу? гэв. Одоо бодоход надад Солонгыг харамлах сэтгэл байсан биз ээ. Гэвч тэр үед би түүнийгээ өөрөө мэдээгүй байсан. Бас тэгээд харамлах, хардах хоёр шал өөр шүү дээ. Харин танхай хүнд Солонгыг доромжлуулж яасан ч чадахгүй байсан нь үнэн юм. Энэ учраас Дамдингийн үг Солонгыг, Солонготой холбогдсон сэтгэлийн минь доромжилсон хамгийн муухай доромжлол мэт санагдав.
Ичихгүй юу чи гэж хэлээд Дамдингийн нүүр рүү бүх хүчээрээ хоёр дэлсээд гурав дахиад цохих гэтэл манай багийн өвгөн Чулуун орж ирсэнд түүнийг орхиж майхнаас гүйн гарлаа.
Бид гурав орой буцахдаа хоршоонд очиж наймаа хийлээ. Тэр хоёр дор нь хүнд тугалга цутгаснаас хааш нь харуулан тавивч заавал дээшээ харж зогсдог модон хүүхэд хоёрыг авлаа. Бусад үлдсэн мөнгөөрөө арван хоёр чихэр аваад гэрт үлдсэн хүмүүсдээ өгөхөөр зургаан чихэр үлдээгээд бусды нь өөрсдөө идэв.
 

Гурав.
Ниссэн шувуу ирдэг, ирсэн гийчин буцдаг гэж үг байдаг билээ. Удсан ч үгүй Солонгын аав рашаанаас буцаж ирээд, Дорж гуайнх нүүхээр бэлтгэж эхлэв. Солонго минь явна гэж бодоход хоолой дээр бөөн хар юм зангираад өнгөрүүлсэн нэг сарын сайхан явдал зүүд мэт бодогдож, заримдаа бачимдан уур хүрэх мэт боловч Солонгыг хараад бүх уур сарнидаг байв. Салахын ёс хийж сайхан эвтэй байснаа дурсан ярьж манай хоёр гэр бие биеэ урьж дайлав.
Ингээд Дорж гуайнх маргааш өглөө эрт ачаалах болж гэрээ буулган майхнаа барив. Тэр өдөр огт өвддөггүй аав минь гэнэт халуурч өглөөнөөс эхлэн хэвтэж байв. Аав минь түргэн амьсгаа авч байн байн цай нэхэж ууна. Нилээд хүнд бололтой байлаа.
Тэр орой адуу манах ээлж минийх байсан тул хэдий бухимдавч аргагүй болж, орой гүү тавьсны дараа цуваа аван гарах гэтэл аав минь өндийж
-Би өнөөдөр өөрөө адуу манана гэж хэлээд хүчлэн босоод тулганы хажууд байсан данхтай халуун цайнаас хийж уугаад хойноос нь хоёр аяга тараг идэв.
Аав нэг үг дуулавал түүнээсээ буцдаггүйг би сайн мэдэж байсан авч тэссэнгүй.
-Ааваа! Таны бие муу байна шүү дээ гэж хэлсэнд аав маань хариулалгүй босоод
-Аль тэр цув гэж миний барьж байсан цувыг аваад гарахад нь үнээгээ саагаад сүүгээ барин ирсэн эжий
-Үгүй чи чинь хэвтэхгүй хаачих нь вэ? гэхэд нь
-Хээр адуун дээр хоновол биед минь дээр байх гээд мориндоо уурга тулж мордох гэснээ ёо гэж дуу алдсан боловч биднийг дуулах вий гэсэн бололтой эргэж хараад, хүчлэн түргэн гэгч нь мордоод хатируулан алга болов. Бид гурав гэрийнхээ үүдэн дээр зэрэгцэн зогсоод аавынхаа хойноос далд ортол нь харлаа. Тэр орой манай гэрт Сүрэн, Солонго бид гурав орой болтол шагай тоглосон билээ. Гэтэл шөнө дундын өмнөхөн Сүрэн унтаж бид хоёр гарлаа. Хэвтсэн хонь, үхэр шүдээ хавиран хивж мөнгөн сар дээрээс гэрэлтүүлэн тэртээ саахалтын айлын нохойн дуу чихний үзүүрт ян ян гэж байв.
Бид хоёр хурганы хашаа түшиж нилээд дуугүй зогсох зуур би түүний гарыг чанга атгаж байв.
-Солонгоо! Чи намайг мартах уу? гэж би асуусанд Солонго
-Үгүй, хэзээ ч үгүй гэж шивнэн хэлэх зуур толгойгоо алгуур сэгсрэв.
-Бид хоёр бас л хэсэг зуур дуугүй байв. Энэ хооронд Солонго юу бодож байсныг мэдэхгүй. Харин би ямар арга хэрэглэж байгаад Солонгын нутагт очих вэ гэж түмэн юм сүвэгчлэн бодож байтал нэг сайн арга орж ирлээ.
-Солонгоо! Би отрын адуу аваад л танай нутагт очно. Яг Дорж гуайнх шиг л гэж хэлсэнд Солонго над руу харж инээмсэглэх мэт болоод
-Тэгвэл би байж л байна гэж хэлээд дээш харснаа алтан гадас гэв.
Би хариу дуугарсангүй. Солонго толгойгоо миний мөрөн дээр дэрлэн тавиад бид хоёр хөдлөлгүй удаан зогсов.
-Үүр цайж байна гэж Солонго шивнэн хэлээд миний гарт байсан гараа алгуурхан татаж аваад
-За орж унтъя. Баяртай гээд түргэн эргэж майхандаа орлоо.
Би гэртээ орж хэвтсэн боловч унтсангүй. Удалгүй эжий минь босож тогоо шанагаа хангинуулж эхлэв.
Бас Дорж гуайнх ч босоцгоож эхлэв бололтой.
Би босоод гэрийн хаяанд сууж нүүр гараа угааж байтал аав минь ирлээ. Түүний бие улам хүндэрсэн бололтой. Арай ядан явж гэрт ороод эжийгээр ороо засуулан хэвтээд
-Чи Доржийнхонд тусалж, малыг нь ялгаж өгөөд бас хамт явж гол гаргаж өг, буцахдаа сумын эмчийг уриад ирээрэй гэж надад хэлэхэд нь би намуухан боловч тод дуугаар
-Аав аа таны бие муу байгаа бол. . .гэтэл аав минь тасалж
-Зүгээр, зүгээр. Чи хэлснээр яваад л ир гэж хэлээд өөр яриа байхгүй гэсэн бололтой хана руу эргэв.

Хэдэн жилийн турш ижилдсэн малыг ялгах гэдэг хэцүү ажил билээ. Би салахын гашуудлыг өөрөө биеэрээ үзэж байгаа болохоор мал салгахад их хүчтэй орж чадсангүй. Гэвч Дорж гуай хадам аавтайгаа урт шилбүүрээр зад ороолгож байгаад салгаж орхив. Ингээд ачаа хөдлөхөд би Солонготой адуу туув. Яах яахын завдалгүй Харганатын голын эрэг дээр очоод мал шахаж гаргах гэж их ажил болов. Сум нэлээд өнгөрөөд би аргагүй хоцрох болж, бид мориноос буун өмнө өмнөөсөө харалцан зогсов.
-За та нар сайн сууж байгаарай гээд Солонго түргэн эргэж мориндоо мордох гэснээ өврөөсөө нөгөө наадам дээрээс худалдаж авсан модон хүүхдээ гаргаж над өгөөд урт гэгчийн санаа алдан баярлах, уйлах хоёр холилдсон нүдээр харж за баяртай гээд мордон давхин явахад нь би
-Сайн яваарай гэж зангирсан дуугаар хэлэв. Солонго явдал дундаа нэг эргэж харан инээмсэглэх мэт болсноо мориндоо ташуур өгч улам хурдлав. Өмнө зүг яаран нүүж байгаа хэсэг үүлний сүүдэр Солонгыг надаас нуух гэсэн юм шиг бид хоёрын дундуур орлоо.
-Явчихлаа гэж би шивнэн хэлээд морь руугаа харахад, Тийм явчихлаа гэсэн шиг толгойгоо хаялж байв.

Төрийн хошой шагналт, зохиолч Ч.ЛОДОЙДАМБА