Үгүй энэ чинь, юу гээчийн нүгэлтэй үг хэлдэг хүүхэд гээч вэ? Хэлний бузар шүгэлчихэж. Аргагүй аргагүй, эцэг эх хоёр нь үргэлж хэрэлдээд байгаа хойно. Тэдний хэрүүлийн бузар хэлэнд нь шингэчихэж гэсээр Должин эмгэн ач хүүгийнхээ хэлийг мөнгөн хусуураар хусаж гарав.
Тэгээд усаар дахин дахин зайлуулж, сайн угаа гэм! Ийм жаалхан биенд тийм том санаа тээж явна гэдэг байж болшгүй. Сайн сайхан санаа үүрээд яваа сан бол түшиж дэмжээд ч болох нь ээ. Хажууд нь явахгүй юу. Муу муухай юм агуулсан зүрх сэтгэл гэгч юуг ч бүрэлгэх аюултай. Аа базарвааний хумпад суухай. Энэ хүүхдийн хэлний бузрыг ариутгаж тусал. Бурхан багш минь хэмээн залбиран үглэнэ.
Сонин хүүгийн уур бяцхан зүрхэндээ багтахгүй болтлоо сагсайна. Ёстой ална даа. Заавал ална гэж үнэнхүү хорсолтой заналтайяа нүдэнд нь хар хорын нулимс хор шиг тунарна. Тэгэх бүр Должин эмгэн
-Бурхан минь өршөө! Өдий жаахнаасаа л айхтар үг хэнэг ч үгүй хэлэх болж. Хэлний бузар, хэлний бузар хэмээн бурханд залбиран мөргөн хусуураар ачийнхаа хэлийг бараг л цус гартал хуслаа. Хэлээ хусуурдуулсан ач хүү Сонин нь ёо хорсоод байна гэж уйлагнахад Должин эмгэн
-Ухайс даа. Одоо л өвддөг мах, ичдэг нүүр эргэж ирэх нь бололтой. Урьдын цагт ийм үг хэлсэн хүүхэд, хэлүүлсэн хүнтэйгээ ташуурын амт үзэх байсанж. Одоо бол ташуурын амт үзүүлэх ч хүнгүй болж. Хэрэв алганы амт үзүүлж орхивол хэрүүл аманд өртөж аль эсвэл цагдаа магдаад хүргэгдэж ч магад. Ямар ч атугай өөрийн мах цусны тасархай, жижигхэн хонгор ачаа хэлий нь улайтал хусах эрх хөгшин надад одоохондоо байнсанж. Маргааш яахыг үл мэднэ гээд урьдын нэгэн явдлаа ургуулан бодлоо. Должин эмгэн хорин настай, Үнэгтийн голынхны дунд дэгжин цагаан нэртэй, царайтай бол царайтай, зүстэй бол зүстэй, амтай бол амтай гэгддэг хүүхэн явлаа. Сунаж хэвтсэн үнэг шиг хэлбэртэй уулын нэрээр Үнэгт гэж нэрлээд түүний хажуугаар хэрэн урсах могой шиг мушгиралдсан жижигхэн голыг орхилгүй “Үнэгтийн гол” гэх болсоор уджээ. Хэдэн үхрээ услаад, үсээ норгож, нүүр гараа угаагаад цэнхэртэх уулсын зүг саравчлан зогссоноо гэнэт санаа алдав. Залуухан бүсгүйд санаа алдан санаашрах нэгэн явдал болжээ. Нүд Гонгор гэгчийн дунд хүү Оодон Одон байн байн Үнэгтийн голоор эргэн Должингийн хэдэн үхрийг услан, улмаар түүнтэй хэдэн үг солин гэрээр нь бууж мордох болжээ. Яагаад Оодон Одон гэж хоч зүүснийг үл мэднэ. Уг нь Одон аймгийн арван жилийг зэгсэн сайн дүүргэж дээд сургуулийн элсэлтийн шалгалтад нэлээд дээгүүр орсон гэж үеийнхэн нь ярьдаг ч яагаад хот суурин газар луу үл явсныг, яагаад малчин болсныг мэдэх хүн алга. Морин дэл дээр “Хэрлэнгийн барьяаг” цээл хоолойгоор дуулан давхиж хээрийн салхинд эрх дураараа ингэж явах нь азтай хэрэг гэж бусдад хааяа ярьдгийг эс тооцвол өөрийн тухай хэн ч үл ам ангайна. Гонгорын дунд хүү Одон гэхээс өөрөөр түүний тухай онцлон ярих юмгүй нууцлаг болоод битүү нэгэн. Хүүхэн гэдгийг огт мартсан юм шиг ажиггүй явдаг Оодон Одон аманцар Должингийнхоор нууцхан эргэж хаа нэг үхрийн зэлэн дээр харц тулгарч хэнгэнэтэл санаа алдахаас үл хэтрэвч дахиад л бууж мордсоор. Должин хаалга хатавчаар хуруу гараа оруулж сандаргадаг бригадын зоо техникч Балбараас нүүр буруулан зугатсаар Оодон Одонг зүрх сэтгэлдээ бодох болов. Хайртай юмуу гэтэл ганц үг амнаасаа унагахгүй, хайргүй юмуу гэтэл харцаа үл салгах Одон барьж болохгүй од мэт хол, хажуугаар сэвэлзэх салхи мэт ойр.
Гэтэл Зүүн овооны Номинтой сүү тушааж яваад таарч, хэдэн үг сольж, дунд сургуулийнхаа тухай дурсан ярьж гуниггүй инээд цацаан суутал цаадах нь
-Чиний хурим болох гээд л байна уу? Оодон Одонтой суух юм гэдэг үнэн биз хэмээн үг өдөв. Должин
-Бүтвэл сайнсанж. Даанч бүтлий нь бүлээн усаар угаачихсан юм шиг бүтэж өгөхгүй хясах нь гачлантай гээд өвс авч амандаа зуун тэнгэр өөд саравчлан хэвтлээ. Номин хажууханд нь хэвтэж
-Одон та хоёрыг сууна гэж Балбар зоо л тарааж явна лээ. Балбарыг бодох нээ Одон эр хүн шиг эр хүн байлгүй яахав.
-Сэтгэл гэж нэг юм байнаа. Миний хувьд Одонгоос өөр бодох хүн алга.
-Цаадах чинь юу гэж байна?
-Мэдэхгүй. Бид хоёр энэ тухай нэг ч үг сольж амжаагүй л явна.
-Сониноос Одонгийн хүүхэд цагаан бамбар сүмийн сахиул Донойн бага охин хэлгүй Жаргалд байдаг гэнэлээ шүү.
-Чи юу ярина вэ? Хэн чамд ийм айхтар юм дуулгах вэ?
-Юун сүртэй юм. Хэлгүй л болохоос Жаргал ч аюулын царайлаг, ажил төрлөөр ч гайгүй хүүхэн шүү.
-Худлаа байлгүй.
-Үнэн байхаа. Би чамайг Одонтой сууна барина гэж хэлэлцэж тохирсон байсан бол ийм юм заяа нь дуулгахгүй. Нэгэнт ийм яриа байгаагаас хойш эртхэн сайн мууг нь дуулж байсан нь дээр.
-Уг нь ч тийм. Гэтэл цаг дээрээ биеэ барихад хэцүү л эд байна гээч. Би ер нь явлаа.
-Дэмий юм яриад сэтгэлий чинь үймүүлчихлээ дээ янз нь!
-Гайгүй дээ. Дараа дахиад уулзъя.
-Баяртай. Номингоос салаад Должин учир зүггүй давхиулан гүвээ давж хөлөрсөн морио гэнэт хараад жолоогоо татлаа. Урдаас нь тосон давхин ирж яваа хээр зүсмийн морьтой, улаан хүрэн дээлтэй хүн бол Одон байлаа. Тэрбээр Должингийн дэргэд ирж мориноосоо буугаад
-Чи хэсэг амрахгүй юу? хэмээн тогтуун инээмсэглэв. Должин саяхан түүний тухай элдвийг бодож явснаа ор тас мартаад мориноосоо бууж газар суулаа. Одон хол ойрын тухай асууж, өөрөө ярин сууснаа Должин минь, чи надтай гэрлэхгүй юу хэмээн түс тас хэлэх нь тэр. Хүсч явсан тэр чухал яриа ийм энгийн байдлаар ирэх юм гэж хэн санах билээ. Баярласан догдолсон эмэгтэй хүн гэдэг тэнэг болчихдог шиг. Хий л газар тэмтчин өвс зулгааж инээмсэглэн юу хэлэхээ үл мэдэн суув. Гэнэт ёр хатгасан юм шиг Донойн гуайн охин Жаргал та хоёрыг суух юм гэж сонссон гээд яах ийхийн завдалгүй ухаангүй гарсан үгэндээ харамсан хэлээ хазлаа. Одонгийн царай хувьсхийн
-Тэр тухай бодсон барьсан юм алга. За чи миний хэлснийг бодож үзээд хариу өгөөрэй гээд яах ийхийн зуургүй мордоод явчих нь тэр. Ганцаараа хоцорсон Должин өөрийгөө зэмлэн ярих юмаа мөн олов оо. Очиж очиж энэ үед тийм дэмий юм ярьж байдаг би мөн тэнэг хүнээ гэж харамсавч Одон аль хэдийнэ гүвээ даваад арилж өглөө. Нэгэн үдэш үнээгээ саачихаад хотлуулж сааль сүүгээ загсааж байтал хүсэн хүлээсэн Одон нь ирэв. Сүү сааль болсон дээл хувцсаа яаран солиод Үнэгтийн голын эрэг тийш хоёул явав. Одон голын урсгал харах зуураа
-Урсгал ус гэгч нэг л амирлангуй, тайван шүү. Юуг ч үл үлдээн урсаж одно гээч! хэмээн ам нээв. Должин
-Яг л ингэж амьдрахсан. Урсаж байгаа гол шиг бүхнийг мартан чимээгүйхэн, анир амгалан амьдрахсан гэлээ. Одон
-Бодож явбал бүтнэ гэж нэг үг бий.Чи миний үгний хариуг бэлдсэн үү? гээд голын ус руу чулуу шидэв. Должин
-Тийм амар хариу олдохгүй л байна.
-Эртхэн болох, болохгүйгээ дуулахсан.
-Юундаа яараав.
-Яарсан ч юм алга
-Удаахгүй ээ!
Тэгээд тэр хоёр чимээгүй боллоо. Сар гарч шөнийг гийгүүлэв. Одон Должинг энгэртээ нааж удтал үнэрлэв. Ийн нэгэн үдэш хоёул юу ч үл ярин, бие биенээ түшин суусаар салцгаалаа. Маргааш үдэш нь удтал хүлээсэн ч Одон ирсэнгүй. Харин Балбар зоо архи үнэртүүлэн ирж Должинд үг хаяж хэлгүй Жаргалаар тоглосон Одон чамайг эргүүлсээр байгааг харсаар яваад хоцрох нь бололтой. За яахав. Эмд гологдсон болохоос энэ ертөнцөд гологдоогүй хойно учир нь олдох биз. Жаргалын хүүхэд Одонг ааваа гэдэг юм шүү. Тэднийг Одон үргэлж эргэж тойрч, харж явдаг юм билээ. Хэдийгээр хүний ёс ч гэлээ яагаад тэдэнтэйгээ нэг гэртээ ороогүйг чи мэдэхгүй л дээ гээд хэл нь орооцолдож, Жаргал ямар хүнд ярьж чадах биш. Элэг барьж байхгүй юу даа. Дуугүй хүний доодох нойтон гэж үг бий. Би чамд муу санасан бол энэ үгийг хэлэхгүй өнгөрч болно. Доной өвгөн Одонгоо Жаргалтай суу гэж ятгадаг гэнэлээ шүү. Бүсгүй хүний заяа тавилан нэг л буруугаар эргэвэл дуусан дуустлаа ээдрээтэн орооцолдсон утас шиг учир нь олдохгүй будилдаг гэмтэй. Сайн бодож байж шийдээрэй. Би яахав, чамд гологдсон ч эр хүн хойно учраа олно. Хорвоогийн хүүхнүүд дуусчихаагүй байлгүй гэсээр мордоод явав. Должин “Олны ам ортой гэдэг. Жаргал хүүхэнд хүүхэд нь байгаа нь ч үнэн бололтой. Гэтэл яагаад хүүхэд шуухадтай болтлоо орооцолдсон мөртлөө бусдын нүдэнд ил харагдахаас айна вэ? Одон арай чадал муутай нэгнийг элэг барьж явдаг жудаггүй хүн биш байлтай. Би түүнд дурлачихаад өөг нь олж харах нүдгүй болчихсон юм биш байгаа. Тэгээд дурлалдаа эзэмдүүлж, Одонтой гэр бүл боллоо гэж бодоход эхлээд ч яахав хоёулаа дөрвөлжин бурам шиг эвтэй байна биз. Хойшдоо яах бол? Үнэхээр л тийм хүний мөс муутай хүн бол тэр нь нууцлавч илэрнэ байлгүй. Тэгэхээр яахав? Салж сарних уу гээд Должин элдвийг бодсоор нойр нь хүрсэнгүй. Тэгснээ суугаагүй байхад иймэрхүү хэл амтай, шаналалтай байгаа болохоор суусан ч энэ нь тасрахгүй биз дээ. Ер нь эрхтэн сэтгэлээ татаж авсан нь ч дээр байж болох юм шүү гэж бодов. Бодохын хэрээр Одонг жигшээд дургүй болчихож чадсангүй. Гэнэт Должингийн дургүй нь хүрлээ. Ганц үг хэлчихээд хэдэн өдрөөр алга болдог, Одонд ямар нэгэн сэтгэлийн татаа байдаг нь гарцаагүй. Одонг нэг ирээд дараа ирэх хооронд Балбар тав, зургаа ирээд уурлаж, уйлж, гуйж, инээж, загнаж байгаад буцаж, эргэсээр өдрүүдийг авна. Должин нээрэн ч дуугүй хүний араас юу ч дагаж ирж мэднэ. Ерөөс больё гэж шийдээд байтал Одон ирлээ. Юу ч болоогүй мэт нөгөө л тайван, амгалан дүртэй. Олон санаа уралдуулан хүлээж хямарсан Должингийн хэл загатнаад болсонгүй ч арай л хийн амаа барьж суулаа. Одон Должинг удаан харснаа
-Ийм нэгэн бүсгүйд хайртай болчих гэж...
-Харамсаад байна уу?
-Хайрлаад байна.
-Харахгүй удахаар хайртай болчих шиг санагддаг байх л даа.
-Хаанаас даа
-Харж явдаг хүнтэй хүн өөр биз дээ
-Өөрөөс чинь өөр харж явах хүн алга.
-Хавь ойрынхны нүд сохорчихоогүй байлтай.
-Харсан болгоноо өөрийн санаснаар зайдална гэдэг юуны бузар вэ?
-Чи хө юуны учир өнөөдөр надаас хэрүүл өднө вэ?
-Хэрүүл бус үг хэлж байна л даа.
-Үг сөргөвөл хэрүүл, үүл сөрвөл бороо гэдэг.
-Тэгвэл дуугүй болчихъё л доо. Яг хэлгүй хүн шиг.
-Хэлтэй чөтгөрөөс хэлгүй бурхан дээр
-Тэгвэл тэр бурхан луугаа явбал барж
-Түүнийгээ чамаар заалгуулалтгүй дөнгөнөө. Би чамайг ийм зан гаргах юм гэж төсөөлсөн ч үгүй гээд хар цагаан үггүй давхиад явчихав. Түүнээс хойш Должин Одонг удтал хүлээсэн ч ирсэнгүй. Харин хэдэн сар өнгөрсний дараа Номин ирж баахан хулганаж байснаа
-Миний энэ ам уу? Ёстой нэг хагархай хэнгэрэг л гэсэн үг. Должин минь намайг уучлаарай. Одон та хоёр миний муухай цуурдаг ам хэлний бузраас болж салсан байх гээд уйлав. Должин ч гайхаж
-За хаанаас тэгэхэв. Өөрсдийнхөө ерөөл тавилангаар л болоо биз гээд түүнийг аргадав. Номин бага зэрэг тайвшраад ингэж ярилаа. Одон Должинтой гэр бүл болно гэж шийдэн аавдаа хэлж, цуглуулсан хэдэн төгрөгөөрөө гэр худалдаж аван буриад Цэрмааг гуйн ширмэл ширдэг оёулж, өөрөө аавтайгаа хамт эсгий бэлтгэн зунжингаа завгүй өнжжээ. Хөөрхий муу Жаргал хүүтэйгээ элбэлцэн унь будалцаж, хөшиг оёж бүгд л завгүй хөдөлж, яг шийдээд иртэл Должингоос тийм үг сонсчээ. Тэгээд буцаж ирээд гэрээ зарж, хэлтэй нь тоодоггүй юм бол хэлгүйг нь аваад явъя гээд Жаргалыг хүүтэй нь хот руу аваад явчихаж гэнэ. Жаргалын хүүхэд Одонгийн хүүхэд биш. Явж явж Балбарынх ч байж мэднэ. Элэг бариулсан Жаргалыг учраа олохгүй уйлж суухад нь Одон аргадаж, яахав намайг аав нь гээд заагаад өгчихөөрэй гэсэн юм байх хэмээн Номин ярилаа. Должинд ёстой хэлэх ч үг олдсонгүй. Хэлгүй хүн шиг жингэнүүлж гарлаа. Тэгээд урьдын адил сааль сүү гэсээр өглөөнөөс үдэш хүртэл цаг нартай уралдан хөдөлсөөр нэг мэдэхэд нэлээд жил өнгөрөв. Балбар ч эхнэр авч, хүүхэд шуухадтай өнөр өтгөн айл болж, Номин өөр нутагт бэр болон одож, ээж, аав хоёр нь бурхан болсоор удав. Должин нэгэн үдэш саалиа сааж, үхрээ хотлуулаад, бурхандаа мөргөн, сүүгээ загсааж, тулгандаа гал өрдөн ус халааж хөл гараа угаасаар зэхэж суутал гадаа машины дуу гарлаа. Зам төөрсөн улс мунгинаж яваагаас зайлав гэж үү хэмээн санаж, аяга цай ч болов уулгаад явуулъя гэсээр тогоогоо тавьж ус, идээ хийв. Ингэтэл гаднаас Должин ажаа гэх огтоос танилбус хүүхдийн дуу гарав. Гайхан үүдээ нээтэл үл таних хүү, Одон, Жаргал, бас нэг жаахан охин зогсож байлаа.Самгардан алмайрч хэсэг зогстол Одон
-Должин минь сайн сууж байна уу? Бид хэдэн хүн танайхыг зорьсоор ирлээ гэх нь тэр.
Должин ухаан орж
-Сайн, сайн. Та нар сайн уу гэсээр гэртээ урилаа. Жаргал ч инээмсэглэн дохив. Хоол цай болон тэдэнтэй бужигнаж урьдын хайрлаж явсан хүнийхээ хүүхдийг эрхлүүлж нараа гаргав. Гэвч сэтгэлд нь өнө эртний гуниг үе үе цухалзана. Одон Должинд хань нөхөртэй болохыг байн байн сануулах нь цаашдын амьдрал сэлтэд нь санаа нь зовоод байгаа нь илт. Хэд хоног бужигнаж ах дүү нь ирсэн мэт баяр хөөртэй байж байтал “Ирсэн гийчин буцдаг” жам ёсоор тэд харих боллоо. Одон эр хүн байна даа. Довцог толгой дээрээ нэг гаръя байз. Должин чи хань болно уу гэх нь ямар нэгэн зүйлийг ярилцах хэрэгтэй болсон нь илт. Одон, Должин хоёр олоон жилийн өмнө үг сөргөлцөөд салсан газраа ирлээ. Одон Должингийн гараас хөтлөн алхсаар салхисөрөн зогсов. Тэр дор Одонгийн хүү, охин хоёр тэднийг хараад гараараа даллана. Одон өхөөрдөн хүүхдүүдээ харж инээмсэглээд Должин минь. Нас чинь явлаа. Нөхөрт гарч амьдрал ахуйгаа бод. Хөөрхөн хүүхдүүд тойруулчихаад бужигнаж суух шиг жаргал байхгүй. Хүний жамаас гажаад яахав. Чамайг ганцаараа явааг харахаар л гол руу юм зураад явчих юм. Өөрөө л чиний өмнө буруутай ч юм шиг. Бас заримдаа чам руу гүйгээд ирмээр ч бодогдог үе гардаг л юм. Энэ хоёр хүүхдийг тэгж амьдаар нь бэтгэрүүлээд яах билээ. Хүний сэтгэл гэдэг ихээхэн сонин, эргэж буцамтгай, найдамтгай, хүлээмтгий байх юм гээч. Тэр тусмаа эр хүн гэдэг орчлонгийн хүүхнүүдийн өмнө гай ч тарьдаг, гавьяа ч бүтээдэг улс хойно. Ганцхан олдох насандаа гавьяа бүтээж чадахгүй ч олон гай тарьчихгүй юмсан гэж хичээх тусам улам л болохгүй явдал руу сэтгэл чирээд байх шиг. Чи бид хоёр ямар зуу насалчих биш дээ. Одоо арав, их удаж хорин жил амьдарцгаах биз. Должин минь гээд санаа алдан урагшаа унжсан үсий нь зөөлөн илэв.
Должин урсах нулимсаа барьж ядан
-Чи миний өмнө ямарч буруугүй.Уг нь хүн хартай суух юмсан гэж боддог л юм. Хэрэг дээрээ очихоор намайг авчих эр олдохгүй юм гээч. Би ямар эрээд гүйлтэй ч биш. Гүйлээ гээд хаашаа ч явах билээ хэмээн гомдоллон үнэнээ хэлсээр уйлав. Эр хүнд ингэж эрхэлж, гомдолгүй тун их уджээ. Тэд ийн хэсэг суугаад Одон
-Бидний явах цаг ч боллоо хө. Хот газар бараадъя гэвэл бидэн дээр яваад очоорой гэсээр гараас нь татаж босгов. Тэд ингэж салав. Түүнээс хойш удалгүй хотоос ирсэн нэгэн жолооч Должинд дасч тэд гэрлэн хот руу нүүсэн билээ. Олон жил өнгөрсөнч Должин хэлний бузар гэгчээс үргэлж болгоомжлох болсон нь энэ. Эдүгээ ч бяцхан ачаа хэтийн муу явдлаас болгоомжлон сэрэмжлүүлж хэлний бузар хэмээн цээрлэн буй аж.
