Баримт 1.
Их хүмүүн мэндэлсэн нь: Монгол зон олны сэтгэлийг хөглөж, оюун санааг нь түүчээлж, тэтгэх их хувь заяа атгасан Д.Урианхай нь 1940 оны долдугаар сарын 29-нд Булган аймгийн Уньт суманд мэндэлжээ.
Баримт 2.
Аглаг уулын эзэн: Түүний төрсөн газар болох Уул-Алтаадын гол, Чачиртын шар ширэнгэ нь их аглаг нутаг аж. Өндөр сүрлэг уулстайгаас гадна ой мод, хад асга, намаг шавар нь хахчихсан, тураг гөрөөс, адуу мал мэт дөрвөн хөлтөн л явж, шувууд л нисэхээс биш машин тэрэг зүглэхээргүй атар зэлүүд ажээ. Энэ талаар Д.Урианхай гуай “Урьдын социалист, одоогийн капиталист соёл иргэншлийн алийг нь ч тэндэхийн лус, савдаг тоодоггүй байв. Ямар сайндаа сумын төв байрлаж байсан “Харгана” гэдэг газарт машин тэрэг очиж чадахгүй, “Өрөмийн цагаан нуур” гэдэг сумын төвөөс хэдэн өртөө хол газраас шуудангаа мориор очиж авдаг хоцрогдсон орон нутаг, ард түмэн байсан юм. Хожим 1954-1955 оны үеэр манай сумын төвийг арга буюу нүүлгэсэн дээ” хэмээн нэгэнтээ дурсчээ.
Баримт 3.
Нийслэлд заларсан нь: Сумын төв нүүснээс хойш ердөө дөрөвхөн жилийн дараа буюу 19 нас хүрч эрийн цээнд хүрсэн Д.Урианхай нийслэлд хөл тавьсан байна. Буйдхан Булган аймгаас их хөлийн газар болох Улаанбаатарт дөнгөж хөл тавьсан Б.Урианхай хүүд тухайн үеийн бүхий л зүйл шинэлэг агаад сонин содон байсан гэдэг. Түүний санаанаас гардаггүй зураглалын нэг нь “Дунд гол” дээрх “Энхтайван”-ы гүүр, өмнө талдаа Маршал Х.Чойбалсангийн хөшөөтэй МУИС, жанжин Д.Сүхбаатарын хөшөө, Засгийн газрын ордны баганууд, “Өндөр хоршоо” гэдэг хоёр давхар дэлгүүр өнөөг хүртэл сэтгэлд нь хадаастай хэвээр.
Баримт 4.
Өнөөг хүртэл мартагдаагүй цуйвангийн үнэр: Хотод дөнгөж ирээд байсан хүүгийн арааны шүлсийг эрхгүй “гоожуулдаг” байсан нэгэн амт, үнэр өнөөдрийг хүртэл мартагддаггүй гэсэн. Энэ бол тэртээ 1959 онд “Төмөрчиний гүүр” гэдэг жижиг гүүрийн зэргэлдээхэн байсан хятад ханз үсэгтэй гуанзнаас сэнгэнэх хоолны үнэр. Аргагүй сайхан үнэртэх хоолноос татгалзах зүрх Б.Урианхай гуайд байгаагүй учир эгчийгээ ятган байж цуйван авч иджээ. Гэтэл 19 нас хүрч эрийн цээнд хүрсэн атлаа таваг цуйван баралгүй үлдээчих гээд байхаар нь дэвтрийн цаасанд боогоод цүнхлэх гэтэл эгч нь бөөр рүү нэг ёвроод “Соёлгүй, бүдүүлэг харагдана. Орхи цаашаа” гэж хэлээд өндийхөд нь ихэд харамссаар дагаж боссон гэдэг.
Баримт 5.
Номны хорхойтон: Д.Урианхай гуай бага байхын л номонд шимтдэг хүүхэд байж. Д.Нацагдоржийн “Миний нутаг”, “Хөдөө талын үзэсгэлэн”, “Шувуун саарал”, “Ламбугайн нулимс”, “Харанхуй хад” гээд л бүгдийг нь цээжилсэн гэхэд болно. Дээр нь Ц.Дамдинсүрэн гуайн “Буурал ээж,” “Зугаацахаар мордсон нь” найраглалаас авахуулаад Ч.Ойдов гуайн “Далан худалч”, Д.Цэвэгмэд гуайн “Булшин дээр”, “Хоньчин Найдан”, “Сурагч Ганбат” олон сайхан номон дунд бага насаа өнгөрөөжээ. Харин Зөвлөлтийн зохиолчдоос Б.Полевойн “Ёстой хүний тухай тууж”, А.Фадаевын “Залуу гварди”, Оросын сонгодогуудаас А.Пушкины “Дубровский”, Л.Толстойн “Кавказад олзлогдсон хүн”, Ф.Достоевскийн “Ядуу хүмүүс” гээд олон орчуулгын зохиолууд уншдаг байжээ.
Баримт 6.
Номоор өвчилсөн нь: Тэрбээр 1959-1964 онд ЗХУ-ын Москва хотод оюутан болж очсныхоо дараа орос хэлээр ном уншдаг “өвчин” туссан байна. Энэ нь даамжирч Европын сонгодог зохиолуудыг баруун солгойгүй уншиж барсан гэхэд хилсдэхгүй.
Баримт 7.
Боловсрол ба Урианхай: Д.Урианхай гуай үеийнхнийхээ адил ЗХУ-д суралцаж төгссөн нэгэн. 1964 онд ЗХУ-д Плехановын нэрэмжит ардын аж ахуйн сургууль, 1978 онд М.Горькийн нэрэмжит утга зохиолын дээд сургуулийн дээд курсыг төгссөнөөрөө тун бахархдаг юм билээ.
Баримт 8.
Алтан өдийн гурван удаагийн эзэн: Монголын утга зохиолын талбарт түүн шиг дуулиан тарьж байсан бичээч тун цөөхөн. Хүүрнэл зохиолоос гараагаа эхэлсэн тэрбээр 1978 онд “Халуун зуны сүүдэр” туужаараа ТЗЭ-ийн шагнал, 2002 онд “Алтан-Өд”, 2003 онд “Болор цом” наадмын тэргүүн шагнал, 2005, 2007 онд “Алтан Өд” шагнал хүртсэн юм.
Баримт 9.
Гуниглангуй бага нас: Тэрбээр шувуунд маш их хайртай. Бага байхын л шувууд тэнгэрт дүүлэн нисч буйг хараад ихэд гайхдаг байж. Түүнчлэн хүйтэн салхитай өдөр тугал, бяруу даарч, мөөрөхөөр нь их өрөвдөж, бараг уйлах шахдаг байсан гэх. Үүнээс гадна уулын хөндийн адаг руу толгод, дөрөлж даваад далд орсон зам руу ширтэж зогсох дуртай байжээ. Энэ бүхнийгээ тэрбээр “Жаахан гуниглуун явдаг хүүхэд байж дээ” хэмээн өөрийгөө дүгнэн хэлсэн байдаг.
Баримт 10.
Бичгийн ч хүн, төрийн ч хар хүн: Монголчууд түүнийг хэзээний л бичгийн хүмүүн гэж боддог. Гэтэл үгүй ажээ. ЗХУ-д сургууль төгсч ирээд БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн дэргэдэх Улсын төлөвлөгөөний комисст мэргэжилтэн, даргын туслах, СЭВ-ийн асуудал эрхэлсэн нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байжээ. Зохиолчдын хороонд орчуулгын товчоо, гадаад харилцааны зөвлөлийн эрхлэгч, мэргэжлийн зохиолчоор 10 гаруй жил ажилласан байна. Дараа нь сонины эрхлэгч, хариуцлагатай нарийн бичгийн дарга, Оюуны өмчийн газрын Зохиогчийн эрхийн хэлтэст шинжээчээр ажиллаж байгаад тэтгэвэрт гарсан юм.
Баримт 11.
Үнэнээ өчсөн нь: Хэдийгээр тэрбээр төрд олон жил ажилласан ч гэлээ өөрийгөө сайн ажилтан, сайн албан хаагч байгаагүй гэж үнэнээ өчсөн удаатай.
Баримт 12.
Түүний тодорхойлолт: Урианхай шүлэг бичихдээ огт өөр Урианхай болон хувирдаг. “Уран бүтээл бол шүтэн барилдлагын үр дүн юм. Ийм нууцлаг, далд, танин мэдэгдэшгүй үйл явцтай миний оюун бодол, сэтгэл зүрх, астро, аура орон холбогдож шүтэн барилдсан” хэмээн өөрийгөө тодорхойлжээ.
Баримт 13.
Хагацал үзсэн эр: Өдгөө нас сүүдэр 80 шүргэж яваа тэрбээр ханилсан хань, хайртай нялх үр, газар дээрх ганц ижий, ааваасаа хагацсан нэгэн. Амьдын хагацлыг сэтгэлийнхээ гүнээс мэдэрч, туйлдаа хүртэл цөхөрч үзсэн эр хүн ганцаар байхдаа олон л зүйл боддог юм билээ гэж өгүүлсэн Урианхай гуай “Хагацал хүнийг хатуужуулахын хэрээр их өрөвч, уян зөөлөн болгодог юм шиг. Хагацал хэдийгээр хүсэх юм биш ч гэлээ дайраад ирвэл сэтгэлээр унаж “тагтнаас нисэх” гэж яаран гүйх хэрэггүй” хэмээжээ.
Баримт 14.
Төрд болзол тулгасан нь: Тэрбээр төрийн шагналаас татгалзсан цор ганц бичээч. Төрийн шагналаас татгалзсан шалтгаан нь төрд тавьсан шаардлыг нь биелүүлээгүйтэй холбоотой. Тэрбээр цөөхөн ард түмнээ ядуу зүдүү хүнгүй, ганц ч гуйлгачингүй болго. Тийм төрөөс л шагнал авбал авна, үгүй бол үгүй гэж том дуугарсан цор ганц хүмүүн билээ.
Баримт 15.
Түүний бүтээл олон улсад хэвлэгдсэн: Түүний бичсэн “Тугалын зүүд, Оршихуйн давтамж” “arthouse” эссэ зохиол герман хэлээр орчуулагдсан байдаг. Үүнээс гадна тэрбээр “Хүн танаа” нийтлэл, "Таны шинэ танил" тууж, “Өвлийн шувуу" өгүүллэг, “Цагийн хөл” шүлгүүд, "Нялх хөлийн салхи" шүлгүүд, "Халуун зуны сүүдэр", "Цээлийн нөмөр" шүлгүүд, "Дуугай ном" бодрол айллага, "Учрахуй, хагацахуй" роман, "Насны хишиг" шүлгүүд, "Тэнгэр тэмдэгрэх" өгүүллэг, "Үгийн сүү" шүлгүүд, "Анхны даваа буюу гэр бүлийн хөрөг" жүжиг, "Хүн бүхэн-би" жүжгийн номоо хэвлүүлсэн юм.
Баримт 16.
Бичгийн ширээ ба тарни: Урианхай гуайг өглөө бүр бичгийн ширээндээ суухаас өмнө тарни уншдаг гэвэл та итгэх үү. Түүний хэлснээр зохиол бичихээр ширээнд суух үедээ Эрдмийн шар Манзушир, Эгшигт охин Тэнгэр Янжинлхамын зүрх тарнийг урьж залбирал одуулдаг байна. Басхүү “Агжинлав” гэдэг хэл, үг ариулж адисладаг тарни уншдаг гэсэн шүү.
Баримт 17.
Бодь гөрөөс: Нэгэн удаа “Та амьтан болж төрөх болбол ямар амьтан болох бэ” гэж түүнээс асуухад нь “Бодь гөрөөс” хэмээн хариулжээ. Хэний ч тааварлахааргүй ийм хариулт өгсөн шалтгаан нь бодь гөрөөс газар дэлхийн амьд амьтдаас хамгийн соргог, сонор амьтан болохоор тэр аж. Мөн буддын шашны сүм дуганын үүд, тотгон дээр “Хорол эрдэнэ”-ийн хоёр талд баруун урд бодь гөрөөс дүрсэн байдагтай холбоотой юм байна. Түүнчлэн Богд Шигэмуни багш бурханы хутаг олж гэгээрээд хүн төрөлхтөнд “номын хүрд”-ээ анх эргүүлэхэд нь адгуусан амьтадаас бодь гөрөөс л ирж ном сонссон домог байдаг аж. Тиймээс л Урианхай гуайн сэтгэлд бодь гөрөөс томоохон орон зай эзэлж, тэр хэрээрээ хүндэтгэн залдаг бололтой ажээ.
Баримт 18.
Урианхайн дотоод шаталтын хөдөлгүүр: Түүнийг утга зохиолын талбарт багагүй дуулиан тарьсан бичээч гэж дээр хэлсэн. Ийн хэлсний шалтгаан нь тэрбээр 1973 онд “Утга зохиол, урлаг” сонинд “Бид-Дотоод шаталтын хөдөлгүүр” найраглалаа хэвлүүлжээ. Сонины дугаар уншигчдын гарт хүрэх үед эрхлэгчээр ажиллаж байсан С.Эрдэнэ гуай уншиж дуусангуутаа уйлж “Мой мальчик так пишет! Совсем мальчик так пишет!” гэж оросоор үглээд нулимсаа арчсан гэдэг.
Баримт 19.
“Бид-Дотоод шаталтын хөдөлгүүр” гал тавьсан нь: Тус найраглал сонинд нийтлэгдсэн даруйдаа бүтэн жил тойрсон дуулиан тарьсан юм. Тухайн үеийн судлаач, шүүмжлэгч, сэхээтнүүд уг найраглалын буруу, зөв, Монголын яруу найрагт хортой, тустайн тухай мэтгэлцсэн байдаг. Хожим МАХН-ын Төв Хорооны үзэл суртлын хэлтсээс найраглалын маргааныг хаах шийдвэрийг “Утга зохиол, урлаг” сонинд өгчээ.
Баримт 20.
Урианхай ба зохиолчид: “Бид-дотоод шаталтын хөдөлгүүр” найраглалын шүүмж-маргаанд Монголын оюун сэтгэхүйн түүчээ сэхээтнүүд хамрагдан оролцсонд тэрбээр дотроо их додигор явдаг гэсэн. Тэдний тал нь шүүмжилж загнаад, тал нь хамгаалж, өөгшүүлдэг байж. Тэгэхэд Монголын Зохиолчдын эвлэлийн хорооны даргаар ажиллаж байсан С.Удвал гуай нэг өдөр түүнийг өрөөндөө дуудаж “Чамайг би зэмлэж ч чадахгүй, хамгаалж ч чадахгүй. Чи өөрөө өөрийгөө хамгаалж энэ маргаанаас сугалж гаргаарай” гээд инээжээ. Харин уг маргаанд маргаанд оролцоогүй зарим яруу найрагч, зохиолчид “Чиний найраглал хэвлэгдсэнээр Монголын яруу найрагт том газар хөдлөлт боллоо” гэж хэлж байжээ.
Баримт 21.
Өөрийнхөөрөө “ваагласан нь”: Тэрбээр шинэчлэл гэж нэг их ярих дуртай хүн биш. Гэхдээ Сергей Есениний “Мэлхий шиг ч ваагла, хамаагүй. Өөрийнхөө хоолойгоор дуугар” гэж хэлсэнчлэн “Би Монголынхоо уран зохиолын өв уламжлал руу юуг ч дусаасан “өөрийнхөөрөө л ваагласан” дуслуудаа нэмсэн” хэмээн нэгэнтээ өгүүлжээ.
Баримт 22.
Хэн юу хэлэв: “Д.Урианхай Монголын утга зохиолд дуулиантай орж ирсэн нь 60-аад оны сүүл үе. Тэр багаасаа уран зохиол гэгч амар хялбар эд бус чухамхүү чөмгөөн дундалж жинхэнэ зохиолыг бичнэ. Эсвэл үгүй гэж хатуу батаар бодсон. Эл бодолдоо цаг хугацаа ахих бүр улам итгэж үг мөр бүхнээ чадал заан урладаг нь шүлэг, найраглал, өгүүллэг, тууж, жүжиг, романы нь утга уянга хийц далайц юм бүхнээс илэрхий” гэж ардын уран зохиолч Д.Цоодол бичсэн байдаг. Тэгвэл төрийн шагналт Дамбын Төрбат “Найргийн наадамд чуулсан морины хүүхэд шиг миний үеийнхэн бид “Дотоод шаталтын хөдөлгүүр” найраглал уншин толгой сэгсэрч эх орны бодолд автан гайхаж явсан цаг. Таны шинэ танил тууж хийгээд саарал тэмээний тухай яриан дунд миний үеийнхэн их утга зохиолын босго алхсан юм. “Халуун зуны сүүдэр” тууж шуугиан тарьж “Өвлийн шувуу анир гүмхэн нисэж ахуйд бид яруу найргийн галд ойртож суусан. Тэр л цагаас Урианхай гэдэг нэр шинэчлэл гэдэг үг болон сонсдох болсон” гэж бичжээ.
Баримт 23.
“Азийн тэргүүн найрагч”-ийн шагнал хүртсэн нь: Дэлхийн урлаг соёлын академийн байнгын гишүүн, утга зохиолын доктор, бичгийн сод туурвигч тэрбээр Монголын нэрт соён гэгээрүүлэгч, зохиолч, яруу найрагч хүн билээ. Тиймдээ ч “Эдүгээ цагийн Азийн тэргүүн найрагч” хэмээх эрхэм хүндтэй шагналын анхны эзнээр тодорсон юм. БНСУ-ын Сөүл хотод төвтэй Азийн соёлын сангаас энэхүү шагналыг санаачилсан бөгөөд Азид тэргүүлэх яруу найрагтай гэж үзсэн Хятад, Япон, Монгол, Иран гэсэн дөрвөн орны найрагчдаас тус бүр нэг хүнийг сонгон өрсөлдүүлэхэд шүүгчдийн 100 хувийн саналаар Д.Урианхай шалгарсан юм.
Баримт 24.
Нобелийн дараагийн эзэн Урианхай: 2019 оны зааг дээр Урианхай гуайг Нобелийн шагналд нэр дэвшүүлсэн таатай мэдээ монголчуудын цөсийг юутай хээтэй нь хөөргөсөн юм. Түүний уран бүтээлийг ХХ зууны эхээр Өрнө дахинд дэлгэрсэн философийн зарим урсгал чиглэлд хамааруулж болох ч түүнд нүүдэлчдийн оюун санааны давтагдашгүй шинж, байгалийн үзэгдэл, яруу сайхны гайхалтай дүрслэл, юунд ч үл хашигдахыг хүсэх нүүдэлчдийн эрх чөлөөний мэдрэмж цогцлон бүрэлдсэн байдаг. Энэ л өвөрмөц байдлаараа Д.Урианхай монголчуудын төдийгүй, хүн төрөлхтөний илүү “сэхээлэг” цөөнхийн анхаарлыг татсан учир түүний бүтээлүүд олон улсын хэлээр орчуулагдаж, монголчуудын оюун санааны нүүр царай болж ирсэн юм. Тиймдээ ч Д.Урианхай нь Нобелийн дараагийн эзнээр тодорно гэдэгт чин сэтгэлээсээ итгэж, найднам би.
Сэтгэгдэл (14)