Тэднийг ирэнгүүт нүүдэл хөдлөв. Гангийн униаранд бүүдийж улайсан нар хэдийнэ тонгойжээ. Өглөөхөн тунгалаг цэлмүүн байсансан. Тэмүчин, Хачиун хоёр морьдоо туун түрүүлэн одож, Өэлүн, Сочихэл хоёр эх, Тэмүлүн, Тэмүгэ Отчигон, мөн Хуагчин, Төөдүүл нар хэдэн богоо гилсээр араас нь дагалаа. Чөрхөлсөн хоёр үхэр тэрэгтэй ачаагаа ханцуйгаа бэлхэмжилсэн Бэлгүдэй хөтөлж, Хасар ачааны сүүл барин алхана. Оройдоо Тэргүүн Өндөрийг бэллэн өнгөрч, Гунын шилд гарч амжвал бууя хэмээн Өэлүн боджээ. Шинэ сэргэг буудал саяны гашуун дурсамжийг бага ч болов угаах биз. Тэгээд ч энэ буудалд нэлээд удчихсан байв.

Нүүдэл зугуухан урагшилсаар нар жаргах үед Тэргүүн Өндөрийн бэлд дөхөв. Хяр зоо газрын сэрүүн амьсгал сэнхийж, цээж саруулсгана. Шинэ бэлчээрт тэмүүлсэн мал шуухитналдаж, шинэ буудалд зорьсон багачуудын дуу цолгиун болж буй үед гэнэтхэн муухай бархирах дуун голын хөндий дүүртэл хадаж, бүхнийг цочоов. Тууж явсан морьд чихээ хулмалзуулан үргэж, ямаад сортолзон ийш тийш харж, моддын мөчирт суусан шувууд хүртэл дэрхийн нисэлджээ. Тэмүчин шаргынхаа жолоогоо дугтраад, эргэж харав. Хачиун тэр хоёрын саяхан туулсан торлог дундаас хэдэн ямааны эвэр сэрэлзэн, хойно урд нь орон гүйлдэх багачуудын толгой шоволзоно. Тэдэнд холхон зайтай бараа болон явсан хоёр эх уг чимээг сонссон бололтой, зогсзноод эргэн харж байв. Тэр сандруу бачим хашгираан ард үлдсэн ачааны зүгээс сонсогдсон ба Хасар, Бэлгүдэй хоёрын нэг тийн хашгирсан нь гарцаагүй.

- Хачиун. Морьдоо сайтар хоргоон бай. Хэрвээ сэжигтэй хүн үзэгдвэл даруй хөөн одсугай. Би эргэж юу болсныг үзсү хэмээн дүүдээ хэлээд нумаа гартаа авч, хошууны цаана үлдсэн Хасар, Бэлгүдэй хоёрын зүг яаран давхиулав.

***

“Бэлгүдэй” гэсэн сандрангуй дуунаар эргэж харвал тэдний мөрөөр дөрвөн морьтон довтолгон ирж яваа харагджээ. Бэлгүдэйг дуудаж сэр өгсөн Хасар ачааны ар дээр дарсан нумаа сандрангуй авч байв. Морьтнуудын малгайн оройг үзвэл Тайчууд бололтой тул зүсээ нууж явдаг адуу малын хулгайч, дээрэмчид биш болох. Гэвч Тайчуудаас бэргэн болгоомжлох нь ч зүйн хэрэг. Дэлэн дээрээ бөхийсхийн давхиулах тэдгээр морьтнууд нэлээн шургуу явааг үзвэл яавч жир хэргээр яваа бус. Бэлгүдэй ачаагаа зогсоон, эхний ачаан дээр байх түлээны том балт сүхийг шүүрэн барив.

Арын ачаан дээр үсэрч гараад алангир нумаа хэдийнээ дэлж амжсан Хасар,
- Зогс... Хэрэг зоригоо хэлэгтүн. Дахиад ойртвоос хоолойд чинь сум, хошногод чинь жад зооно шүү... хэмээн хашгирав.
Ачаан дээрх хөвүүний гарт хавчаахай биш алангир нум буйг, тэр бүү хэл хөвүүн алингарыг ханатал нь эвшээлгэчихсэнийг үзсэн морьтнууд эрхгүй жолоо татан зогсосхийв. Ширвээ сахалтай, шивэлгэр гэзэгтэй нэг нь манчуурга сагалдрагалсан гараа өргөж, алгуурхан урагшлах зуураа,

- Хөвүүн бүү яар. Бид ах дүү Тайчууд байна гэсэнд Хасар,
- Тайчууд та нарыг хэр сайн ах дүү болохыг би мэднэ. Ямар хэргээр яваагаа хэл. Эс бол Хасар миний эрхийний эрчийг үзэгтүн гэв.

Үүд хоймрын төдий ойртсон өнөөх эр арав гаруйхан настай Хасарыг өхөөрдөж буй мэт дүр эсгэн,
- Ха ха, хэмээн ихэд хөхрөөд - Есүхэй баатрын үр мөн дөө. Чи хэрэв Хасар юм бол чиний ах Тэмүчин, бас Бэгтэр нар хаана байна?

- Хотун Өрчэн, адууны муу хулгайч чамайг би танив. Есүхэй баатар эцгийг минь тэнгэр болсон хойно чи хүрэн зүсний таван азарга адууг маань хулгуулж одсон биш билүү?

- Хөвүүн өчүүхэн атал ах зах хүмүүстэй адил чацуу мэт аймшиггүй том үгсийг юунд хэлнэм. Эцэггүй хөвүүд, татамгүй урсгал адил гэж үнэн аж. Тэр адуун сүрэг Тайчууд түмнийх болохоос танай эцгийнх байгаагүй юм.

- Битгий худал хэл...

- Хүү минь... Хотун Өрчэн би баатар эцэгтэй чинь хамт байлдаж тулалдаж явсан Тайчуудын ихэс язгуурт нэгэн билээ. Өчүүхэн хөвүүн чамд худал хэлээд би хусмын төдий ч олз үл олохсон. Чамтай би олон үг хэлцэшгүй нь. Ах нар чинь хаана байна?
- Надтай үг хэлцсэний дараа ах нартай минь уулзана даа...

Хотун Өрчэн “Ха ха” хэмээн их дуугаар инээн эмээл дээрээ тогтож ядан буй мэт найган ганхах завсраа морио огцом давирвал сурцтай зэвт морь ухасхийв. Ийм овтой урьд учирч явсангүй Хасар гэнэджээ. Сумаа тавьсан ч Тайчуудын хашир дайчин эр инээх дүртэй гэдэн годон гэх зуураа хэдийнэ онилгооноос нь мултарч амжсан байв. Сум түүний бөгтийсөн нуруун дээгүүр тохой өндөр гарчээ. Хотун Өрчэн Хасарын зогсож буй үхэр тэрэгний баруугаар шурдхийн дайран гарахдаа цээжээ Хасарын эсрэг зүгт хагас эргүүлэн, урт суран оосортой манчуургаараа гарынхаа араар ширвэж орхисонд манчуурганы болцуут толгой саадгаасаа сумаа сугалж байсан Хасарын яг шанаанд тусав. Хасар ачаатай тэрэгний зүүн тал руу гулдайсаар унаж буйг хараад Бэлгүдэй голын хөндийг дүүртэл тийн их дуугаар бархирчээ.

Тэр бархирсан хэвээр урт хусан иштэй түлээний том балт сүхээ далайн ухасхийж, тэрэгний зүүгээр тойрон гарч ирсэн өөр нэгэн тайчууд эрийг яг эмээлийнх нь урд бүүргэн дээгүүр хусан цавчлаа. Тайчууд эр ган тохойвчоороо халхалж амжсан ч илд бус хүнд балт сүхний цохилтод тохойвч төдий хэрхэн тэсэх билээ. Төмөр харшилдахын хажуугаар шууны яс тасхийн хугарч, тайчууд эр орилсоор эмээлээсээ ховхрон унав. Ган тохойвчоор хааж амжсан тулдаа шуугаа тас цохиулах төдий шархдаж үлджээ. Бэлгүдэй хоёрхон дэгдээд Хасарын дэргэд очив. Түрүүлгээ харан гулдайн унасан Хасарын мөрнөөс татан эргүүлвэл хамар, амнаас нь тод хар хүрэн цус бултайж, манчуургадуулсан зүүн шанаанаас нь шингэн ухаа цус годгодон урсаж байлаа.
Бэлгүдэй дахин чоно мэт ухилан орилсноо сүхээ ишнийх нь үзүүрээс бариад толгой дээгүүрээ салхи хуйлартал даллан эргүүлэв. Газар унасан тайчууд эр салганан босоод хараахан тас үсэрчихээгүй тохойвчны төмөртөө торон үлдсэн баруун гараа санжуулсаар, Бэлгүдэйгээс холдохоор цусаа садруулан туйвлан алхана. Нөгөө гурав нь Бэлгүдэйг тойрон давхилдаж, нэг нь эмээлийн бүүрэгнээсээ хар толгойтой бугуйл мултлан задалж, Бэлгүдэйн сүхний эргэлтийг тааруулан шидэхээр анана. Түүнийг анзаарсан Бэлгүдэй бугуйл орхих боломж өгөхгүйн тулд тулж очихоор ухасхийсэнд бугуйлтай эр зайгаа хадгалахаар дөлж холдов. Тэгмэгц Хотун Өрчэн манчуургаа сагалдрагаас нь бариад дүүгүүр мэт хэд эргүүлснээ Бэлгүдэйн араас шидлээ. Бэлгүдэй ч сүхээрээ огцом ширвэн нисэн ирэх манчуургыг хажуу тийш нь хальт үсэргэж амжсан ч нөгөө талаас нь хар толгойт амгалж агаарт гогцооролдон ирээд цээжинд нь бэлхэмжлэн орчихов. Тайчууд эр бахтайяа исгэрээд бугуйлаа дөрөөвчлөн морио ухасхийлгэсэнд Бэлгүдэй гуд татагдан уналаа. Гэвч сүхээ алдсангүй, хуучин оны хөвсөлзсөн хөх өвсөн дээгүүр бөмбөрөн чирэгдэх зуураа сүхээрээ бугуйлыг таслахаар оролдоно. Хотун Өрчэн мориноос буун өвсөн дотор унасан манчуургаа авч, гурав дахь тайчууд эр ч шархадсандаа туслахаар явгалаад байв.

Энэ үеэр Бэлгүдэйг бугуйлдан чирч давхиж явсан эрийн өмнөөс Тэмүчин хошуу тойрон гарч иржээ. Тэр хашгирсан ч үгүй, чив чимээгүй дунд шаргынхаа дэлэнд хацраа наагаад давхил дундаа нумаа татав. Тайчууд эр арагшаа Бэлгүдэйг анхаарч явсан учир Тэмүчинийг эхлээд харсангүй. Хотун Өрчэн сэрэмжлүүлэн хашгирсан ч нэгэнт хоцорсон байлаа. Хоолойгоо нэвт харвуулсан эр гараа сарвалзуулсаар хойш унахад Тэмүчин дөрөөвчиндөө Бэлгүдэйг чирсээр давхих морийг нь цулбуурдан авч тогтоов. Бэлгүдэй эрчиндээ хэд өнхөрснөө босож, цээжнээсээ бугуйлыг мултлан газар шидэж, дээр нь уурсан дэвслэв. Тэгээд тайчууд эрийн моринд үсрэн мордоод, сүхээ дээр өргөн дайчин уухайг хөндий дүүртэл хадаажээ.

Өчүүхэн бяцхан, өнчин дорой хөвүүд хэмээн басамжлан, болгоомжгүй гоомой байж үл болохыг мэдсэн тайчууд шархадсанаа дүүрээд, ачаанаас холдон шалмаг түргэн гол уруудсанд, Тэмүчин, Бэлгүдэй хоёр төдий болтол хөдөлгөөнгүй гулдайн хэвтсээр байх Хасарын зүг ухасхийв. Мориныхоо гүйдэл дунд үсрэн буусан Тэмүчин,

- Хасар, Хасар... дүү минь гэсээр дэргэд нь сөхрөн суугаад захаас нь татан өндийлгөтөл Хасар өөдөөс нь өрөөсөн нүдээ нээн харжээ. Тод хүрэн цус ам, хамраас нь гарсан ч бага, харин шанаа нь хүрэнтэн нөжирч, цус их алджээ. Манчуургадуулсан тал нь овойн, нүдээ хүртэл хөөн хавдаад, нөжирсөн цус өвстэй хамт үсэнд нь ширэлдэн наалдсан байв. Өндийн суусан Хасар хэлээ булталзуулан завжинд нь наалдсан цусыг шилэмдэн долоосноо,

- Миний зүүн нүд хаана уначихав? гэж асуужээ.

- Хаана ч унаагүй..

- Уначих шиг л болсон доо. Яг бургаасны цог шиг урдуур үсрээд л явчихсан. Тэгвэл зүүн нүд маань яагаад харахгүй байгаа юм.
- Хавдартаа харахгүй байгаа хэрэг.

- Тийм үү. Гэхдээ л... Харвахад зүүн нүдний ч хэрэг юу байхав, тийм ээ?
- Чи босож чадах нь уу?
- Чадах байх, гэхдээ ам их хатаж байна.

Бэлгүдэй ачаан дээрх хөнөгтэй цэгээнээс гуулин шанагаар хутган авчирч өгвөл гүд гүд хийтэл залгилснаа,

- Цэл хүйтэн ус уувал сайхнаа гэлээ. Бэлгүдэй шанагаа аваад ойрхон хүржигнэн сонсогдох голруу гүйв.

Тэмүчиний араас Өэлүн, Сочихэл хоёр амьсгаа дээр гүйж ирлээ. Өэлүн Хасарын шархыг үзээд, ачаанд дарсан утаанд шарласан дээврийн эсгийнээс алга дармыг тасчин авч, Тэмүчинд “Шээсээрээ дэвтлээд ир” хэмээн өгөв. Тэгээд дотоод хормойноосоо цуулан, Тэмүчиний шээстэй утаа зуусан шар эсгийг шархан дээр нь тавьж боолоо. Бэлгүдэйн авчирсан шанага усыг шавхан залгилсан хойно Хасарын дотор овоо саруулсжээ. Өэлүн голын эргээр гүйн, таван салааны хэдэн навч, бас нэг уртлаг өвсний хамт авчирч,

- Шүлсээн бүү хая. Өвсний шим нисуун ч бүгдийг нь шим хэмээн Хасарын аманд хийв. Хасарын шарх аминаас хол буйд сая итгэн тайвширсан хойно Өэлүн эх,

- Энэ юун хүмүүс билээ? гэж учрыг лавлав.

- Тайчууд. Адууны хулгайч Хотун Өрчэн байна хэмээн Хасар мэдэн хэлсэнд,

- Хотан Орчаа...ан...? Тэр чинь Тайчууд турхагуудын тэргүүн шүү дээ. Юун адууны хулгайч билээ. Эртэй чадалтай, эрдэмтэй овтой, аюултай дайчин баатар эр. Хөвүүд минь түүний гараас өдий зэрэгтэй үлдсэндээ тэнгэрт талархвал зохино. Адууны муу хулгайч төдий бол түүнээс түм дахин аюулгүй... хэмээн Өэлүнийг хэлж бартал Сочихэл эх,

- Морьтнууд хэмээн хашгирчээ.

Гол өгсөн олон морьтнууд довтолгон ирж явлаа. Лавтай дөч гаруй... Сая довтолсон тайчуудын ар биз. Хотун Өрчэн тэргүүт гурван тайчууд хоёр нумын газар зогсоод тэднийгээ хүлээнэ.

Мөн сая алж алдсан тэд улам олуулаа болон гүйцэн ирэх аваас өчүүхэн төдий өршөөл үгүй. Арын хошуун дээр Хачиун, Тэмүгэ, Тэмүлэн нар гараад ирчихсэн, юу болж буйг сониучирхан дошныхоо аман дээр бөөгнөх мөндөл мэт шомбойн зогсоцгоож байв. Энэ бяцхан мөндлүүдтэй зугтаад хаа хүрэх билээ, дээшээ тэнгэр хол. Зувчин нуугдах газар хаа билээ, доошоо газар хатуу. Өэлүн хөвүүдийнхээ царайг харав. Тэмүчин түгшиж сандарсан, Хасар юу болж буйг огт үл ойлгосон байдалтай бол Бэлгүдэй баатарлан тулахад бэлэн, балт сүхнийхээ барим бүдүүн ишнээс бат чанга атгаж, нүцгэн цээжээ хүржигнүүлэн амьсгаадна.
Голын хойноос орж ирсэн модтой салаа дунд хэрээсээ битүүрэн, хавцал болж, балар харанхуй шугуй дээш үргэлжлэн нүүгэлтэнэ. Хүчгэнэ хулгана мэт тэр шугуй дотор шургаж амжвал сая нэг тайчуудын хатуу савраас мэнд мултарч магад горь Өэлүнд төрөв. Тэмүчин, Бэлгүдэй хоёрыг Хасарын хоёр талаас дэмнэн тэр битүүрэх хавцлын зүг гүй хэмээн зангаад, Сочихэлтэй хамт хоёр морь мордон багачуудын зүг давхив. Тэмүчин нар зүгээр явсангүй, ачаагаа задлан хамаг сумаа хаман хувааж үүрээд хавцлын зүг зүтгэх зуур хоёр эх гурван багыг дүүрэхийг нь дүүрч, сундлахыг нь сундлаад гүйцэн ирлээ. Төөдүүл, Хуагчин хоёр хэдэн богоо хөөн гол өгсөн одов. Гүйцэгдсэн ч Тайчууд тэдний амийг авах нь үгүй. Цөөн хэдэн бог тул авах ч үгүй, тэнгэр эзэнтэй гэгдэх хэдэн шарга агтыг бол тайчууд зүрхэлж эдлэхгүй.

Хавцлын өм өлгөөд балчруудыг Сочихэл эхийн хамт хавцалд улам шурган ор хэмээн дээш зүтгүүлэв. Өэлүн гурван хөвүүнтэй хавцлын аманд үлдэж, Бэлгүдэй тэр хавийн моддыг том багагүй балт сүхээрээ цавчлан, шивээ хаалт босгон завдаж байтал морьтнуудын түрүүч салааны өм өгсөн цогиулан гарч ирлээ. Тэдний магнайд мөнөөх Хотун Өрчэн явна. Энэ удаад тэр тун болгоомжтой болжээ. Ахынхаа усанд дэвтээсэн утаа зуусан шар эсгийгээр бин тавиулж, цэгээ болон ус ханатал залгилж, домч өвс зажилсан Хасар хэдийнэ сэргээд, Бэлгүдэйн босгож буй шивээний нэг зах дээр гарч ташаа тулан гаанайн зогсоно. Саяхан шанаанд нь манчуургаар гайгүй сайн сануулга өгсөн Өрчэнийг хараад түүнд хариу сануулга болгон дуут сумаар харвалаа. Агаарт шүгэлдэн исгэрсээр дуут сум Өрчэний морины яг хөл дор тусав. Газрын дээр буй тул Тайчууд Хасарын өөдөөс харваж үл хүрнэ. Сумаа тавьчихаад Хасар шивээ хуга таталж буй Бэлгүдэй рүү эргэж,

- Сум тавихад зүүн нүдний хэрэг үнэхээр үгүй аж... хэмээн бардамнав.

Шивээний нөгөө зах дээр Тэмүчин зогсоод мөн нумаа дэлжээ. Тайчууд зүрхэлж урагшилсангүй, зууртаа эрэгцэнэ. Арваадхан настай хэдхэн муу балчируудад хоригдсондоо Хотун Өрчэн хараал урсган, манчуургаараа дөрөөгөө цохилон унтуугаа дундалж байв. Төдөлгүй том борлог морьтой нүсэр бүдүүн эр бусад тайчуудаа дагуулан ирэхэд Хотун Өрчэн түүнтэй зөвлөлдөв. Тэр бүдүүн эр бол Тайчуудын тэргүүн Таргудай Хирилтуг аж.

***

Арав гаруй хоногийн өмнө Таргудай Хирилтуг дээр Жүйн Татарын Оргул нулимсаа савируулсаар нуугдаж зугтан иржээ.
Тэдний хотонд үүр шөнөөр үен мэт шалмаг, зээх мэт улайрган, өмхий хүрэн мэт догшин, баавгай мэт бяртай нэгэн гэтэн ирээд хоёр хөвүүн, эхнэрийнх нь хамт хороож, оронг нь шатаачихжээ. Оргул арга заль хэрэглэн арайхийн амь мултарсан гэнэ. Тэр аймшигт алуурчин бол Есүхэйн өнчин хөвүүн Бэгтэр мөнийг гарцаагүй таньжээ. Нарст уулын найран дээр намбайтлаа сууж байгаад буцахад шархадсан ирвэс мэт өш зангидсан тэр хөвүүн Оршун мөрний хөвөө хүртэл сэм дагаж, орон гэрийг нь олж очсон аж.

- Таргудай, чи сонс. Хэрвээ тэр аюулт хөвүүнийг эс хөнөөвөөс өнөө биш ч, маргааш Таргудай чи бидэн хоёрын хоолойг огтолж, хошийг сугалах нь лавтай буй за. Тэр алуурчин Бэгтэр бага хөвүүний минь хоолойг хирчиж байхдаа, дараагийн үнсээр хийсгэх голомт бол Тайчуудын Таргудай булхайнх болно хэмээн чамайг хэлж ядан байв. Таргудай чи хэдий хүчирхэг турхагуудаараа хүрээлэгдсэн ч өшилдөө улайрсан хүмүүнийг хэдий хүртэл хэрхэн хориглож чадах билээ. Одоо насан бага, өчүүхэн хэмээн түүнийг бүү басагтун.

Хорин нас хүрч,
Хотгор дам эргүүлж,
Өлөн цөөвөр мэт нөхөдтэй болж,
Өшилт хороо гүйцэд боловсруулсан цагт Таргудай чи түүнийг хэрхэвч үл хүчирнэ. Эцэг Есүхэйгээсээ гурвантаа чадалтайн дээр хөгшин чоно мэт хашир болгоомжтой аж. Төлгөн насанд нь төвөг багатай дарж эс чадвал тэнгэртэй тэрсэлдэж, газартай гацалдсан идэр насанд нь чи хэрхэн дийлэх.

Гүйцэд эс хийвээс
Гүзээг чинь ярах.
Дутуу дундуур үлдээвээс
Дунд чөмгийг чинь таших... хэмээгээд цамцаа сөхөн одоо ч цус шүүрсээр буй сүвээнийхээ шархыг үзүүлжээ.

Бэгтэрийн занал хорсол дүүрэн зэвүүн хүйтэн харц харагдах мэт болоход Таргудайн зүрх салганан чичирч билээ. Арван гуравтай гэхэд үнэмшимгүй биелэг, турлаг тэр хөвүүний гарынх нь сарвууг хараад зүрхшээж байсансан. Жүрхэний цуут Бүри бөх ч чухам арван гуравтайдаа ийм хүчирхэг сарвуутай байгаагүй биз. Бүри бөх бол ар зоондоо арван эрийн бяртай, атгалт шуундаа соёолон чонын зуулт мэт чадалтай ч арга заль мөхөс, атаа хорсол бага тул аюул бага хүмүүн. Гэтэл тэр Бэгтэр хөвүүн зөвхөн чадал тэнхээтэй төдийгүй заль мэх хэцүү, ухаан санаа гүйцэгдэмгүй, уур хилэн нэн арвин. Амар хялбар хуурагдах нь үгүй, ая эвд орох нь хол тул жинхэнэ аюул өсөн өндийж буй нь нэн тодорхой. Оргулын хэлдгээр өнөө биш ч маргаашийн нэг өдөр чухам тэр хөвүүнтэй өштөний учрах Өлийн давааны оройд тулах нь гарцаагүй.

- Оргул, чи энэ тухай хэнд ч үг бүү алд.

- За, гэхдээ чухам...

- Өнчин Бэгтэр ирж өшил хорслоо тайлан, өрх голомтийг чинь сүйрүүлсэн тухайд... Бэгтэрийг бүү хэл. Хэн нэгэн тэнэмэл, хийсэж ирсэн гай мэт ярьж явагтун. Олон үг хүзүү ороодог. Чи бидний хуучин хэлцээг хэн ч мэдэх ёсгүй. Энэ ганц Бэгтэрийн ч явдал биш биз. Есүхэйн хоёр том хөвүүний нас өнөө лавтай арван гурав хүрч, шүлс нь хэдийнэ шивэрч барагдан буй биз ээ гэжээ.

Таргудай Жүйн Оргулыг нэгэн аравтнаар хамгаалуулан буцаагаад, Есүхэйн өнчид хаагуур нутаглаж буйг тандуулахаар хашир тандуул гурвыг нууцаар ар араас нь илгээсэнд Ононы Гурван өндрийн тавилгана орчимд нутаглаж буйг мэдэж ирэв. Өнчид дангаар аж. Таргудай Хотун Өрчэнийг дуудан,

- Есүхэйн өнчин хөвүүдийн шүлс нь шивэрчихүй, хульхи нь гоожичухуй. Хурган насанд нь нугалан дарж эс чадваас Хотун Өрчэн чиний толгой ч цустаж, голомтийн чинь үнс ч хийсэж мэдэх... Итгэлтэй сайн турхагуудаа сэмээр бэлтгүүл. Хэрвээ тэр олби огтоно мэт Бэгтэр, Тэмүчин нар сэр авч ой шугуйд орж шургаваас олохуйяа бэрх болно гэжээ.

Тэгээд шилдэг сайн тавин турхагаа аян дайнд мордож буй мэт сайтар бэлдүүлээд дагуулан мордсон нь энэ билээ. Гурван Өндөрийн тавилгана орчимд дөхөж ирэхэд алингач нар нь нүүдэл хөсөг гол өгсөн өдөр дунд өнгөрч бүхий үед хөдөлсөн ба өнөөх айхтар Бэгтэр голын хэвийн улхан дээр үхсэн байдалтай буй гэсэн хачирхалтай мэдээтэй иржээ. Хүрч үзвэл Бэгтэр үнэхээр үхсэн байв. Айж мэгдсэн төлөвгүй амгалан тайван завилан сууж байгаад ар өврөөсөө зэрэг харвуулсаныг үзвэл алс холоос адууны хулгайч, атаатан ирж цочоосон нь үгүй мэт. Цогцос нь хэдүй хөрсөн ч нохой, шувуу зэрэмдэглээгүй нь хачин. Түүнийг ийн хөнөөх санаатан болоод чадалтан хэн билээ? Турхагуудаа тал тал тийш мөр шинжүүлэхээр явуулж, Хотун Өрчэнийг нүүдлийн араас мөшгүүлэв.

Тарж одсон турхагууд өөрсдийнхөөсөө өөр сэжигтэй мөр үзсэнгүй, улханаас холгүйхэн торолзгонын бутан дотроос зэвэндээ цустай хугархай сумаас өөр сэжүүр өлгөх эд олсонгүй тул энэ хэрэг лавтайяа Есүхэйн өнчид хоорондын явдал болов, эзэн нь Тэмүчин, Хасар хоёроос өөр хэн байх хэмээн сэтгээд, Өрчэний араас бусад турхагуудаа дагуулан довтолгосон нь тэр аж.
 

Таргудай Хирилтуг, Хотун Өрчэн хоёр хэрхэхээ хэлцэв.

Есүхэйн өнчин гурван хөвүүний байдал тийм амаргүй... Хасарын харвалт үе мөч нь гүйцсэн өлчир чийрэг турхагынхаас дутах янзгүй эрчтэй аж. Түүний зэвтэй хамт үхэл нисэн ирэх нь мадаггүй. Бэлгүдэйн бядыг, бас улайрган зоригийг сая хөсөг тэрэгний дэргэд Хотун Өрчэн хангалттай үзэв. Энэ бухан бяруу шиг хөвүүний хаана нь тийм их бяр нуугдаа юм бол гэмээр. Давхил дундаа харвасан Тэмүчиний зэв турхаг цэргийнх нь гүрээ хоолойг гарцаагүй онож, нэвт цохихыг ч харсан. Түүнээс илүү гайхаш төрүүлсэн нь Тэмүчин тулаанд гаршсан хэзээний хашир дайчин мэт өчүүхэн ч үг дуу, илүү үйлдэл үгүй байжээ. Хаягдаж гээгдсэн энэ хэдэн өнчдөд хэн тийм нарийн эрдмийг заасан хэрэг билээ. Хонхотан Мэнлиг нааш цааш нэлээдгүй явсан. Гэвч Мэнлиг бол туршлагат дайчин эр биш, ар гэрийн ая эвийг л зохицуулж сурсан төдий. Гэрийн зарц Төөдүүл тийм зүйл заамгүй. Хортой шазруун Өэлүн заагаа юу? Тийм эрдмийг тэр хаанаас, хэзээдээ сураа вэ? Охины өнгөөр гулладаг Олхунуд иргэд хэзээ ч сүрхий дайчид байсангүй шиг билээ.

Өрчэны хувьд тун ч бүтэлгүй болсон саяны хөсөг тэрэгний дэргэдэх тулгаралтад ялж чадсандаа хөвүүд бүр ч эрэм авсан биз. Хүчирхэг турхаг тэдний нэгийг алж, нөгөөг нь мөддөө, магадгүй дахин хэзээ ч илд барихааргүй болгож чадсан байх. Энэ өчүүхэн хөвүүдтэй ийм гарз хохиролтойгоор тулна гэдэг ёстой тэнгэр нь хаясан явдал болно. Хөвүүд ч эрэм авсан нь илэрхий, Бэлгүдэй нүцгэн цээжээ гялалзуулан шивээ шорлож, Хасарын цовоо дуу цангинан, Тэмүчин өмнөө сумаа багц багцаар нь арзайтал босгож буйг үзвэл эцсээ тултал тэмцэлдэх нь... Тэмүчиний дэргэд, шөрөг шивээний ард бас нэгэн хүмүүн нумны эвэр сэрэлзүүлэн нааш цааш болох нь магад Өэлүн биз. Тэр бамбараа харамнах өлөгчин бар шиг архирч чаддагийг Өрчэн мэдэх билээ. Бэгтэр үхсэн нь зол болж, хэрвээ тэр эдэнтэйгээ хамт байсан бол барж дарахад улам бэрх байх байж.

Тэднийг хааш нь ч гаргахгүй энэ хавцал гуунд нь битүүлэн түгжээд гурав хоноход нэг ч сумны гарзгүйгээр эд түрүүчээсээ гуринхлаад унаад өгөх нь тодорхой ч энэ өнчидтэй цаг үрж юу хийх вэ хэмээн тэр хоёр хэлцэв. Тэгээд Хотун Өрчэн урагш давшлан гарч, мончуурга сагалдаргалсан гараа өндөрт өргөөд,

- Хөвүүд та нар сонс... Ахыгаа, Тэмүчин ах аа бидэнд гаргаж өг. Бусад чинь бидэнд өт хорхойны ч хэрэггүй хэмээн хашгирав.
Хөвүүд үл ойлгосон шинжтэй таг чиг байсанд хэсэг харзнаад Таргудай урагшлан гарч Хотун Өрчэнтэй зэрэгцэж байгаад,
- Өэлүн чи сонс... Тэмүчинг бидэнд гаргаж өгвөөс та нарын ганц хялгас төдийг ч үл хөндөнө гэдэгт Таргудай тэргүүн би ам өгч байна хэмээн амьсгаадан бархирав.

Өэлүн шивээний цаанаас цээжээ лавхан цухуйлгаад,

- Таргудай, яагаад чамд Тэмүчин чухал болов?
Өчүүхэн насандаа
Өнчирч бүхийд
Өр лүү нь өшигчиж
Өшилд зуусан биш үү, чи...
Өлбөрч туйлбарахад нь
Үл тоосон биш үү, чи...
Өндөр хишигт суудлыг нь
Өмхий өгзгөөрөө
Өтөглөн бузарлачихаад
Өнөө юунд гэнэт
Өрөвдөн үгүйлэх болов, чи..
- Өэлүн бэргэн ээ... Чамтай би үг сэцлэх гэж ирсэнгүй. Хүндэтгэл үл мэдэх хөвүүнийг чинь жаал сургаж, засаглаж өгсү гэж ирлээ.

- Ачлан тэтгэх
Авга нь атал
Алан идэх
Араатан мэт, чи..
Аль үгэнд чинь итгэх билээ
Өргөн тэтгэх
Өмөг нь атал
Үтэр хэмхлэх

Өлөн буур мэт, чи.. Өнөө чиний үг сургаал хэрэг болно гэж юунд санаа вэ?

- Би танай Тэмүчин хөвүүнийг өчүүхэн балчир насанд нь өштний гараас өөрийн амийг ч үл хайрлан аварч, гэртээ авчраад ачлан тэтгэж, үрээ даага мэт сургаж явсан биш билүү. Тэгэхэд Өэлүн бэргэн чи өлмийд минь уйлан мөргөж, ачийг минь ямагт санаж явна хэмээн ачлалтай үгсийг булгийн усан мэт бургилуулж байсансан. Тэр сэтгэл чинь гантай зуны сайр байгаа юу, гашуун хорыг ундруулдаг болоо юу?.

- Хонхотаны хөвүүдтэй ёсгүй аашилж, ичих нүүрэндээ илэг наахаас буцахгүй болчихоод, гэгээн нарнаас дальдчиж явахдаа Таргудай чи шударгыг сахиж, Хонхотны талд илдээ өргөсөн Есүхэй баатар хан эрд маань нүүр олох арга сэдэж, харийн хүнээр хөвүүнийг минь хулгуулж, харин өөрөө аврагч болон тодорсон башир муухай санааг чинь мэдээгүй гэж найдаа юу? Өнөөдөр хөвүүнд минь чиний үг сургааль өчүүхэн ч хэрэггүй ээ... Хал балгүй холхон явбал тэр харин чиний тус тэр болно.

- Сайныг санадаг цээжийг минь
Самуун үгсээр сийчиж,
Үнэнийг хүсдэг зүрхийг минь
Үгийн муугаар үргэлж шархлуулах юм... Өэлүн бэргэн минь. Өнөө зутруу дорой яваагаа юуны учирт сэтгэнэм.

Хорон муухай санаа чинь
Хоолойг чинь ороож
Хормойг чинь тушиж,
Хошногыг чинь бөглөж байнам биш үү?
- Атаатнаа тулах мэт
Араагаа хүртэл хурцлаад
Агсарган яваа чинь
Арга ядсаных уу?
Цусанд шунасан цурхай мэт
Хотонд гэтсэн чоно мэт
Хурц мэсийг гялалзуулан
Хурдлан довтолж ирсэн чинь
Өчүүхэн бөөсөн хутга гаргах мэт
Өнчин хэдхэн хөвүүдийн араас
Хүчит турхагаа дагуулан
Хөөн гүйцэж ирсэн чинь
Сайныг санадаг цээжний явдал уу?
Үнэнийг хүсдэг зүрхний өчил үү?
Чиний үг хэзээ ямагт башир байдагсан.
Башир муу үгэнд чинь
Балчир хүртэл итгэхгүй ээ...

Таргудай Хирилтугийн дэргэд цаанаас бас нэгэн их биет эр ирснийг харсан Өэлүн,

- Аучу баатар. Таныг бас ийн яваад гайхаж баршгүй.

Боулихай муу хүмүүнд
Бодлогогүй юунд зүтгэнэм.
Есүхэй баатар, Аучу баатар хоёр
Ер нэг булны хоёр эргэцэгсэн..
Хар Татарыг хамтран дайлж,
Харь Алтаныг хиартал дарж,
Хашгирах дуунаараа нэгнээн цуурайлж,
Хангинах илдээрээ дэмнэлцэж явсансан.
Хэмхчүүлж унасан нэгэн тэнхлэгээ
Хэмхлэгч бул чулуу юугаар нь орлуулан
Хэм алдсан догонцоог дарах
Хэтэрхий ухааныг та хаанаас олоо вэ?
Өлжиг гархит илдээ
Үжир мунаар сольжээ.
Салхин зүсэгч Харцгайтан
Сарьсан багваахайтай нөхөцжээ...
Баатар идтний явдлыг
Барлаг боолынхоор арилжаад
Бахтай сайхныг үзэв үү, та?

Баясах цэнгэлийг олов уу та? хэмээн мөн дуудан донгодов. Аучу баатар омголон морио эргэцүүлэн баргар царайлан хариу үл өгөв.

Мөн Хотун Өрчэнд хандаж,

- Өрчэн, чи хэзээд уяаны нохой мэт явсан, өнөө ч хэвээр шив. Нохойд нохойны л үг таарна. Жов... хэмээн зандарсанд, Хотун Өрчэн доогтой хүйтнээр инээгээд,

Зуур замаас
Зувчиж ирсэн
Зуйгуул өлөгчинг

Зууж хаздаг л нохой доо, би хэмээн хариу барьжээ.

Яриа энэ байдлаар үргэлжилбэл эвгүйдэж мэдэх болсон тул Таргудай Хирилтуг яаран өлгөж аваад,

- За яахав. Өнөөдөр Тэмүчин хөвүүн чинь булай муухай хэрэг хийжээ.

Хавиргаа хазлах
Хавлан барс,
Дэгдээхийгээ хэмлэх
Дэлт муу ангир болсон биш үү.

Тэмүчин хүү чинь төрсөн ах Бэгтэрийгээ юуны учир алж хороов. Тэр ялыг түүнээс асуух нь тэнгэрийн ёс биш үү? гэв.
- Таргудай чи хэдийнээс тэнгэрийн ёс мэддэг болоо вэ? Бэгтэрийн эндсэн нь өнөөдрийн бага үдийнх атал хэдийд нь чи сонсчихоод хоёр өдөрчийн газраас салхи мэт хүрээд ирэв? Ганц үгний ард гарцаагүй баригдах худлаар тэнгэрийн ёсыг урин дуудна гэж чи юунд бодов. Хамаг Монголын хаан сууринийг гэгээн өдрөөр ч зүүдэлж явдгийг чинь дэргэдийнхэн чинь бүү хэл дэлхийн амьтад даяараа мэднэ. Хомхой чиний холын хүсэлд Есүхэй баатарын хөвүүд уул мэт тээглэж, ус гол мэт хөндөлдөх учирт шүдээ хүртэл зэвсэглээд шүлсээ савируулж яваа биш үү? Тэнгэр чиний санааг таалахгүй ээ.

Таргудай хэлэх үггүй мэт болоод, уурссандаа амьсгаа нь хурдан огцом болж, халуунд мэнчийсэн чилдгэр хүрэн царай нь улам чинэрэн улайгаад ирэв.

- Адуу толгойлсон гүү,

Айл толгойлсон авгай хоёрт хаая хүүе, хаа чуу хүртээлгүй гэдэг үнэн аж... Хорон үгт Өэлүн ээ, сонс чи. Чи хичнээн хашгичсан ч бид Тэмүчинг барихдаа л барина. Та нар наад хавцал гуундаа өөрсдөө шургаж орсон нь чухам бидний хүслийг бүтээхийн тулд аж. Гурван өдрийн дараа хөвүүдийн чинь балчираас эхлээд харангадаж унах үеэр Өэлүн чамайг хорон муу үгээрээ хөвүүдээ ундаалж чадах эсэхийг тэнсэн үзсүгэй. Тэр цагт тэнгэр чухам хэний талд буйг чамаас би асуумз...

Таргудайн үг үнэн байлаа. Яаран бачимдсандаа тэд өөрсдийгөө гуунд шааж, хавханд хавчуулж өгчээ. Энд хэр удаан тэсэх билээ. Маргааш орой гэхэд багачуудын түрүүч туйвалж эхэлнэ. Гантай зуны наран гашуун тохуутайяа жаргаж байв. Хөвүүд балчируудынх нь харангадан унаж буй сүүдэр нүдэнд нь харагдах мэт болоход Өэлүний өр зүрх урагдах шиг болжээ. Тэр саяын Таргудай нартай хэлцсэн үгээ ихэд гэмшин эрэгцүүлэв. Тэдний булхай явдлыг мянгантаа дуудан донгодовч тэр өчүүхэн төдий гэмших нь оргүй, ухааран хүлцэхийн завсар сий ч үгүй байв.

Буруу, дутуу ойлгож, мунгинан төөрч яваа хүмүүнд үгээр ухуулан, үнэнээр сэнхрүүлж болох ч угийн санаа буруу, төрөлхийн ёсгүй хүмүүнтэй ийн ил шулуун хэдэрлэн, үнэнийг тулган хүлцүүлэх гэж улайрган зүтгэх нь юуг ч үл өөрчлөх аж. Тэр төдийгүй атаа хорслыг нь бадрааж, уур омгийг нь дэврээж, зам мөртөө байсан өчүүхэн довыг өндөр байцат уул болгож ч мэдэх. Ээжийнхээ арга барагдан зогсож буй өрөвдөлт төрхийг үзээд Тэмүчин,

- Ганц миний төлөө бүгд эрсдэмгүй. Таргудай үнэхээр надаас бусдад үсний төдий ч үл хүрнэ гэдэг үгэндээ хүрэх бол энд дэмий хорголж суугаад яанам. Энд байваас гурван өдрийн дараа Таргудайн бахыг хангаж, баярыг хөөргөхөөс өөрцгүй биш үү гэв.

- Тэгээд яана гэж, үр минь. Харсаар байж чамайг харьтанд өгөөд явуулах гэж үү? Үзсээр байж чамайгаа өштөнд өрлүүлэх гэж үү? Үзсээр үрэгдүүлсэн минь одоо хангалттай. Үхэвч үрс та нартайгаа хамт байсугай...
Өэлүн нулимстайгаа хутган байж энэ үгийг хэлэв.

Эхийнх нь санаа дэндүү тодхон, тосон ирэх гашуун үхлийг хамтдаа угтахаар шийдсэн аж. Ингэж хулгана зурам мэт бултан зугтаж, бөжин туулай мэт бөлтөлзөн чичирч явсаар ханав. Өштнийхөө бахыг хангаад яанам, өршөөл эрэн сөгдсөнөөс үхвэл үхсэн шиг үхэе. Хачиун, Тэмүгэ, Тэмүлүн... Арван нас ч хүрээгүй ангарай хэдэн үрс л хэцүү. Гэвч хожмын өдрийн туулж үл гэтлэх доромжлол, боолчлолын зовлонг нь энэ өдрөөр эцэслэсүгэй.

Харин Тэмүчингийн цээжинд эхийн сэтгэлд тунарсан зовлонгийн хар нөжийг ганц биеэр үүрэн гарах хүслэн улам бадарчээ. Бэлгүдэйн босгож буй хороолж шивээний баруун хярын хадан дээр морьтойгоо мацан гарч чадвал цааш үргэлжлэх бяцхан хянга хамар даган тэртээ ард униаран дунд сүглийх Тэргүүн Өндөр өөд зулбан зугтаж болмоор... Найман шарга агтан дундаа дунд нарийн шарга нь уулын даваанд ухалзан зүтгэлэхдээ урамтайсан. Аюулт муу Тайчуудыг араасаа хууран дагуулсаар Тэргүүн Өндөрийн шугуйд хүрч чадвал хоргодон нуугдах газар бишгүй бий. Түрүү намар Бэгтэрийн хамт энд гахайн мөр даган ангуучилж ирсэн учир зам жим, битүү гогцоог нь бас гадарлах.

Тэгээд шийдэмгийгээр нарийн шаргаа хөтлөн Бэлгүдэйн битүүлэн шивээлж буйн баруугаар тулах хадны хэд нугаларсан үе өөд зүтгэв. Өэлүн хүүгийнхээ чухам юу сэтгэснийг үл ойлгон, гайхан харж байв. Бэлгүдэйгээр морины араас дэмнүүлж, Хасараар хадан үе дээрээс дэлнээс нь үгтээлгэн чангаасаар, нарийн шарга нь ч чухам юуны тулд тэрх хэцүү хадан үеэр зайн гарах болсноо мэдсэн мэт хүзүүгээ гүрдэлзүүлэн зүтгэсээр гарч чадав. Хадан дээр гарсан хойно мориндоо мордоод, төдий болтол тэдний үйлдлийг гайхан харсаар зогссон тайчуудын хор шарыг дуудан нумаараа даллан хашгираад хянга хамар барин Тэргүүн Өндөр өөд цогиулав.

/Хэсэглэн авав/
Б.Наминчимэд