БАРИМТ 1
Монгол бичиг нь монголчуудын хэрэглэж ирсэн бичиг үсгийн дотроос хамгийн гол бичиг агаад Чингис хааны үеэс 1940-өөд он хүртэл албан ёсоор хэрэглэж иржээ.
БАРИМТ 2
Монголчууд VI-VII зууны үед Төв Азийн иран угсааны согдуудаас авч хэрэглэсэн гэж үздэг. Гэхдээ монгол хэлний онцлогт тааруулж өөрчлөн, монгол бичиг болгосон хэмээн Монголын түүхийн тайлбар толь (цахим)-д дурджээ.
БАРИМТ 3
Монгол бичгийг дээрээс доош бичдэг, зурлага бүр нь өөрийн нэршилтэй байдаг онцлогтой. XVII зууны үед худам монгол үсгийн зурлага тигд том өөрчлөлт гарчээ.
БАРИМТ 4
Түүнчлэн харь үг, тухайн цагийн монгол хэлний дуудлагыг тодорхой илэрхийлэхийн тулд хэд хэдэн удаа шинэ үсэг нэмэх буюу шинэчлэн өөрчлөхөөр оролдож байв.
БАРИМТ 5
Бурхны шашны ном судрыг монголоор орчуулахтай холбоотойгоор түвэд, санскрит хэлний авиаг тэмдэглэх зорилгоор 1587 онд Аюуш гүүш хэдэн үсгийг шинээр нэмж зохиожээ. Түүнчлэн бичгийн хэлийг бодит дуудлагатай нь ойртуулан, монгол хэлний зарим аялгуунд таарсан бичиг зохиохын тулд тод бичиг (1648), вагиндрагийн үсэг (1905) зэрэг бичиг үсгийг худам монгол бичигт үндэслэн зохиож байв. Түүгээр ч үл барам, манж нар худам монгол бичигт дулдуйдан өөрийн бичиг үсгийг зохиосон нь манж бичиг хэмээн алдаршжээ. Мөн Солонгосын ханъгыл бичиг гэх мэт Зүүн Азийн авианы бичиг зохиогдоход тодорхой нөлөө үзүүлжээ.
БАРИМТ 6
Монгол улсад 1940-өөд он хүртэл албан ёсны бичиг болгон хэрэглэж байгаад кирилл бичгээр сольсон түүхтэй. 1990-ээд оны эхээр монгол бичгийг сэргээн хэрэглэх хөдөлгөөн өрнөж, 1994 оноос албан ёсны бичиг болгохоор төлөвлөж байсан боловч хэрэгжиж чадаагүй юм.
БАРИМТ 7
УИХ-аас 2015 онд баталсан Монгол хэлний тухай хуулийн 11 дүгээр зүйлд Монгол Улсын Засгийн газрын хүлээх үүргийг тодорхойлохдоо “монгол хэл, бичиг үсгийн хэрэглээг нэмэгдүүлэх, хамгаалах, хөгжүүлэх, үндэсний бичгийн хэрэглээнд албан ёсоор шилжих дунд болон урт хугацааны үндэсний хөтөлбөр, дүрэм, журам, үндсэн чиглэл боловсруулж хэрэгжүүлэх” гэж, мөн хуулийн 7.2-т “Энэ хуулийн 11.1.2-т заасан үндэсний бичгийн хөтөлбөрийг үе шаттай хэрэгжүүлж, зохих бэлтгэл хангасны үндсэн дээр төрийн болон нутгийн өөрөө удирдах байгууллага албан хэргээ кирилл болон үндэсний хос бичгээр хөтлөн явуулна” гэж, 24.2-т “Энэ хуулийн 7.2 дахь хэсгийг 2025 оны 01 дүгээр сарын 01-ний өдрөөс эхлэн дагаж мөрдөнө” гэж тус тус заасан нь Монгол бичгийн үндэсний хөтөлбөрийг шинэчлэн батлуулах эрх зүйн үндэслэл болжээ.
БАРИМТ 8
Монгол хэлний тухай хуульд төрийн болон орон нутгийн өөрөө удирдах байгууллага 2025 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс албан хэргээ кирилл, үндэсний хос бичгээр хөтлөн явуулна гэж заасан байдаг. Энэ хүрээнд Засгийн газраас “Монгол бичгийн үндэсний хөтөлбөр III”-ийг баталж, хөтөлбөрийг 2020-2024 онд үе шаттай хэрэгжүүлэн ажиллаж ирсэн.
БАРИМТ 9
Монгол бичиг үсэг нь хүн төрөлхтөний зохион хэрэглэж ирсэн маш олон бичиг үсгийн дотроос хэлбэр янз, түүх зэрэг бүхий л талаараа давтагдашгүй өвөрмөц бичиг.
БАРИМТ 10
Хүн төрөлхтөн 5000 жилийн өмнө бичиг үсгийг зохион хэрэглэж байсан талаар эрдэмтэд өгүүлсэн байдаг. Монголчууд түүхэндээ уйгур, соёмбо, дөрвөлжин, тод вагиндра гэх мэт 10 шахам бичгийг өөрийн болгон хэрэглэж байсан агаад удаан оршин тогтнож буй нь монгол бичиг.
БАРИМТ 11
Монгол бичиг нь дэлхийн хамгийн гайхалтай, удаан жилийн түүхтэй, өвөрмөц 7 бичиг үсгийн нэг гэгддэг аж.
БАРИМТ 12
Монгол бичгийн хамгийн эртний дурсгал бол "Чингисийн чулууны бичиг".
БАРИМТ 13
1973 онд тухайн үеийн БНМАУ бүх нийтээр бичиг үсэгтэн улс болсныг НҮБ зарлаж байсан бол өдгөө бүх нийтээр хос бичигтэн болох цаг үе ийн ирлээ.
БАРИМТ 14
Монгол үндэстэн оршин тогтнох соёл, сэтгэлгээний баталгаа болсон монгол бичгээ сурч эзэмших, судлан сурталчлах, түгээн дэлгэрүүлэх, хамгаалах, өвлүүлэх, хөгжүүлэх нь монгол хүн бүрийн төдийгүй дэлхийн бичиг соёлын өв сангийн өмнө монголчуудын хүлээж байгаа эрхэм үүрэг юм.
БАРИМТ 15
1995-2005 онд “Монгол бичгийн үндэсний хөтөлбөр 1”, 2008-2015 онд “Монгол бичгийн үндэсний хөтөлбөр 11”-ийг тус тус хэрэгжүүлсэн. “Монгол бичгийн үндэсний хөтөлбөр I, II” хэрэгжсэнээр ерөнхий боловсролын сургуулийн VI-IX ангид монгол бичиг хичээлийг судалж, иргэний болон боловсролын баримт бичгийг кирилл, монгол бичгээр зэрэгцүүлэн үйлдэх, ном, сурах бичиг зохиох, хөрвүүлэх, түүх, соёлын бүтээлийг нийтийн хүртээл болгох зэрэг үр дүн бий болсон байна.
БАРИМТ 16
Энэ оноос төрийн албан хэргийг кирилл болон монгол бичгээр хөтлөн явуулна. Монгол бичгийн үндэсний хөтөлбөр III-ын зорилго нь цаашид бүх нийтээр монгол бичигт шилжихэд монгол бичгийн сургалт, судалгаа, хэрэглээний орчныг бүрдүүлж, бэлтгэлийг бүрэн хангахад оршиж байв.
БАРИМТ 17
Дээрх хөтөлбөрт монгол бичгийн хэрэглээг нэмэгдүүлэх асуудлаар олон зорилт дэвшүүлсэн байдаг. Тухайлбал, "гадаадад монгол бичгийг сурталчлах, монгол уран бичлэг, монгол бичгээрх өв соёлын үзэсгэлэн зохион байгуулах, монгол иргэд, хүүхэд залууст монгол бичиг сургах үйл ажиллагааг Монгол Улсаас гадаад орнуудад суугаа Дипломат төлөөлөгчийн газрууд, Монгол судлалын төвүүд дэмжин ажиллах" гэж тусгасан байдаг.
БАРИМТ 18
Монгол бичгийн үүсэл гаралтай холбоо бүхий хоёр зүйлийн домог. Нэг нь “Хэдэргэний домог” хэмээдэг, XVIII зууны үед Равжамба Данзандагвын зохиосон “Зүрхэн толтын тайлбар огторгуйн маани” хэмээх хэл зүйн бичигт гардаг “... Зая Бандид (Саж Бандид Гунгаажалцан) Монгол улсад аль үсгээр туслах болох хэмээн шөнө тугдам барьж эрт манагар бэлэглэхүйд нэгэн эхнэр хүн мөрөн дээрээ хэдрэгэ модыг тавьж ирээд мөргөвөөс, тэрхүү бэлгээр Монгол улсын үсгийг хэдрэгэний дүрсээр эр, эм, эрс гурваар, чанга хийгээд хөндий ба саармаг гурваар зохиосон болой” гэсэн домог юм. Энд өгүүлсэнчлэн, Саж Бандид Гунгаажалцан (1182-1251) монгол үсгийг анх зохиосон бус харин тэрбээр 1243 онд 61 насан дээрээ монгол бичгийн хэлний авиазүйн бүтээл буюу анхны зүрхэн толт зохиосон болох нь нэгэнт тодорхой болжээ.
БАРИМТ 19
Хоёр дахь нь “Юань улсын судар”-ын 124-р ботид байгаа Уйгур түшмэл Тататунгатай холбогдсон домог юм. Тэнд: “Чингис өрнөш дайлж, Найман улс эвдрэхүйд Тататунга тамгыг авч дайжаад баригдав. Чингис хаан ухавчлан асууруун: - Даяны иргэд нутаг цөм миний болсон бөгөөтөл чи бээр тамга өвөрлөн хааш эчмүй хэмээхэд тэрбээр: ”Түшмэлийн тушаал болой. Үхтэл сахиж угийн эзэнд өгсү хэмээмүй. Ямар аймшиггүй өөрийг сэтгэх аж” хэмээжүхүй. Хаан зарлиг болж, “Шударга элбэрэлт хүн ажгуу” хэмээгээд тамгыг юунд хэрэглэхийг асууваас: Аму цалинг оруулах, гаргах, эрдэмтнийг өргөмжлөх, аливаа үйлд хэрэглэж итгэмж болгомуй хэмээсэнд хаан таалж шадар болгожухуй. Түүнээс хойш засаг зарлага тэргүүтэнд тамга хэрэглэн үүсгэж мөн түүгээр захируулав. Хаан “Чи тус улсын бичгийг нэвтэрхий мэдмүй” гэхэд Тататунга сурснаа өчсөн нь зарлигт нийлэлцсэн тул даруй хөвгүүд, дүү нарт уйгур үсгээр улсын хэлийг тэмдэглэхийг сургагтун хэмээн захив” гэсэн байдаг санж.
БАРИМТ 20
Монголчууд XIII зууны үед боловсорсон утга зохиолын хэлтэй, бичиг хэрэг хөтлөх тогтсон уламжлалтай байсны нэг нотолгоо бол 1225 онд бичсэн Чингисийн чулууны бичиг юм. Уг бичээст мөр тэтгэж бичих ёс тун нарийн харагдаж байдаг аж.
БАРИМТ 21
Үе үеийн олон мэргэд монгол бичгийг өөрчлөлгүй явж ирсний гол шалтгаан бол Төв Азийн өргөн уудам нутагт тархан суусан олон нутгийн аялгуутай монгол туургатныхаа алинд ч бэрхшээл төвөггүй ойлгогдох нарийн увидастай бичиг болохыг мэдэрч байсных гэгдэнэ.
Сэтгэгдэл (7)