Удахгүй Агуу Их Ялалтын ой болох гэж байна. Улаан талбайн яруу алдарт парад “Священнная война” буюу “Ариун дайн” дуугаар эхэлдэг. Энэ агуу дууг оросууд голдуу босч сонсдог заншилтай. Иймээс түүнийг Төрийн дуулалтай дүйцэх дуу гэдэг. Энэ дуу үүссэн товч түүхийг өгүүлсү…

Сэтгүүлч, зохиолч Б.Номинчимэдтэй яриа өрнүүлэв. Тэрбээр сүүлийн жилүүдэд ном хэвлэлийн салбарт хийж бүтээсэн зүйлтэй, гэр бүлийн хүнтэйгээ хамтарч дэлхийн хүүхдийн сонгодог зохиолын олон сайхан ном цувралаар гаргасан. Саяхан “Аугаа эрин” хэмээх түүхэн роман бичиж, хэвлүүлсэн нь уншигч, мэргэжилтнүүдийн таашаал, анхаарлыг ихэд татаж байна. Мөн Америкт амьдарч, ажиллаж буй монголчуудтайгаа хэдэн жил болсон. Түүний зэрэгцээ сэтгүүлчийн хувиар Монголын нийгмийн олон асуудлаар санал бодлоо тодорхой илэрхийлж ирсэн билээ.

Хятад улсын иргэний агаарын тээврийн салбар цар хүрээгээрээ дэлхийд хоёрдугаарт буюу зөвхөн Америкийн дараа орж байгаа юм. Тэгвэл тун удахгүй тус улс энэ салбарт дэлхийн тэргүүлэх гүрэн болох нь цаг хугацааны асуудал болон хувирчээ. Дараачийн хорин жилд хятад улс зөвхөн БОИНГ компаниас гэхэд л 6500 гаруй том оврын зорчигч тээврийн нисэх онгоц худалдан авахаар захиалгаа өгчихөөд байгаагийн нийт өртөг бараг нэг их наяд доллар руу бараг дөхөж очсон аж.

Үүнтэй холбогдоод тус улсад жил болгон 4000-5000 чадварлаг бэлтгэгдсэн нисгэгч хэрэгтэй байгааг Хятадын дотоодын нисэх хүчний их сургуулиуд бэлтгэн гаргах ямар ч боломжгүй байгаа тул гадаадын нисэгчдийг өндөр өртгөөр урьж ажиллуулах бодлого баримтласны үр дүнд дэлхийн 50 гаруй орны нисгэгчид тэрхүү ”интернацианал багт” ажиллаж байгаа юм.

Угаас овжин сэргэлэн америкийн томоохон ”ангууч байгууллагууд” хятадын дотоодын энэхүү асар том хэрэгцээг аль хэдийн олж харчихаад янз бүрийн улсын нисэгчдийг элсүүлэн зуучлаад дундаас нь маш их ашиг олдог болсон байна. Гадаадын нисэгчдийн тэргүүнд эгнээнд одоогийн байдлаар Өмнөд Солонгос, Америк, Бразилийн нисэгчид эхний гурван байранд манлайлдаг байсан бол сүүлийн жилүүдэд Оросын нисэгчид гуравдугаар байр руу хүч түрэн орж ирэх болжээ. Үнэндээ Оросын нисэгчид нэлээд хожуу буюу 2015 оноос эхлэн Хятадын иргэний агаарын тээврийн зах зээлд анх хөл тавьсан юм. Энэ байдлаараа бол тун удахгүй тэд тэргүүн байранд явж байхад нэг их гайхаад байх зүйлгүй болжээ.

Хятадууд Орос нисэгчдийн ур чадвар сайн, мэргэжлийн ёс суртахуун өндөр, сэтгэлзүйн бэлтгэл сайтай зэргийг бахдан бишрэх болсон бол Оросууд харин Хятадад янз бүрийн загварын нисэх онгоцнуудтай харьцах өргөн боломжтойгоос гадна, хамгийн гол нь жилд 260 000 долларын цалин авах боломжтой байдаг нь тэднийг өөртөө түлхүү татах болсон аж. Мөртлөө бас болоогүй 3 жил тогтвортой ажилласны дараа цалингийн 15 хувьтай тэнцэх хэмжээний бонус авдаг гэж байгаа.

Бид зөвхөн нүүрс мүүрсхэн бодоод өвөр зуураа толхилцоод сууж байх хойгуур хүний хүүхдүүд өмнөд хөршийн хөгжлийг өөрсдөдөө хамаатай өргөн боломж гэдэг утгаар харж энэ мэт сүйхээтэй хөдлөөд л байх юм даа.

Манайх тэмээн тоотой хэдхэн чадварлаг нисэгчдээ урд хөрш рүү гаргаад учиргүй баяжуулчихдаггүй юм гэхэд адаглаад тэднийгээ алдчихалгүй тогтоогоод байх цалин урамшууллыг нь одооноос ултай бодож байхгүй бол болмооргүй санагдана. Хятадын иргэний агаарын тээврийн хөгжлөөс бидэнд унац ашиг юу байж болох талаар одооноос холбогдох байгууллагууд тодорхой судалгаатай байвал зүгээрсэн дээ.

Билгийн мэлмий нь нээгдсэн жаахан сийрэгхэн ажилладаг сүйхээтэй толгойны хувьд бол ”Хятадын хөгжил” хэмээх том бялууны энэ мэт хэлтэрхий энд тэнд хөглөрөөд хэвтэж байгааг санаасай билээ гэсэндээ энэхүү бичлэгийг тэрлэв.

ХЯМРАЛЫГ ЭХЛҮҮЛСЭН НЯЛХ СЭНГҮМ
2005-оны ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дараа Н.Энхбаяр МАН-ын их хурал дээр УБ-хотын дарга М.Энхболдыг хөтлөж орж ирээд нэр дэвшүүлэн МАН-ын дарга болгов. Энэ цаг үеээс тэрбээр Монголын их улс төрийн тайзан дээр гарчээ.
Улмаар ор гарсан УИХ-ын Баянгол дүүргийн 65-р тойрогт МАН-аас намын шинэ дарга М.Энхболдыг дэвшүүлэв. Харин АН-аас Е-сайд Ц.Элбэгдоржийг дэвшүүлжээ.
М.Энхболд нь Ц.Элбэгдоржид ялагдахаар байсан ч нэрээ татахгүй бол Засгийн газрыг чинь огцруулна хэмээн шахсаар Ц.Элбэгдоржийн нэрийг татуулан өрсөлдөгчгүйгээр ялалт байгуулан УИХ-д орж суулаа.
Үүний дараа М.Энхболд нь Ц.Элбэгдоржийн ЗГ-г огцруулна гэсэнд Ц.Элбэгдорж хулхидуулснаа ойлгож, маш ихээр бачимдаж байсансан.
Харин ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр нь УИХ-д 36-36-гэсэн хүчний харьцаатай байсан тул Ц.Элбэгдоржийг айлган шахаж байсан ч огцруулах бодолгүй байв.
Эндээс М.Энхболд ба Н.Энхбаярын бодлогын зөрөлдөөн үүссэн аж. М.Энхболд буцах замгүй болсон тул шахсаар 2006-01-13-нд Ц.Элбэгдоржийн ЗГ-г огцруулсан юм.
М.Энхболд УИХ-д 36-36-гэсэн хүчний харьцаатай байсан хүнд нөхцөлд шинэ ЗГ байгуулах гэж ихэд тэвдэж байв. Үүний тулд АН- дотроос Симба Батаа,Гүндалай, БНН-аас Буян Жагай, мэтийн урвагчдыг цуглуулан дагуулж, цоохор ЗГ байгуулжээ.
Мөн тэрбээр Н.Энхбаярын үгийг ч тоохоо болив. Иймд Н.Энхбаяр тэжээсэн бяруугаа шоглох гэсэнд бяруу нь Ц.Нямдорж, Лундээжанцан мэтээр хүрээлэл үүсгэн бэхжиж сөрөн тэмцэж эхлэсэн байна.
Н.Энхбаяр энэ тэмцэлдээ өөрийн гарт байх АТГ-ын хүчийг ашиглаж, М.Энхболдын УБ-хотын дарга байхдаа идэж уусан хэргүүдийг ухуулж эхлэсэн байна.
Гэтэл М.Энхболд сөрсөн базалт хийж, өмнөх нүглүүдийг нь ухаж байсан АТГ-ын дарга ДАНГААСҮРЭН гэгчийг гадаадад томилолтоор явах моментыг тааруулан амыг нь барив. (Албан ёсны актанд гадаадад айлд жорлонд сууж байгаад үхсэн гэдэг). Ингэж тулж ирсэн аюулыг түр намжаав.
Гэтэл Н.Энхбаяр нь энэ тулаандаа ОХУ-д Элчин байсан С.Баярыг ашиглан МАН-ын онц их хурлыг хийлэн, МАН-д
үлдсэн өөрийн фракцын хүчээр шахсаар М.Энхболдыг МАН-ын даргын албнаас нь мултласан юм.
Үнэндээ Н.Энхбаяр, Ц.Нямдорж, Ч.Улаан, Лундээжанцан, Шаравдорж, М.Энхболд нар нь МАН-ын П.ЖАСРАЙН гэх фракцын хүмүүс байсан юм.
Гэвч эд М.Энхболдын (нялх Сэнгүмийн) бодлогоггүй улс төрийн ажилгаанаас болж хоорондоо хагаралдаж, Н.БАГАБАНДИЙН франкцын С.Баярт боломж олгосон нь тэр байлаа.
Товчоор хэлбэл: Н.Энхбаяр залгамжлагчаа буруу таньснаас болж МАН-ын дотоодын хямралыг эхлүүсэн нь энэ аж.
Эндээс М.Энхболдыг МАН-ын дарга, Е-сайдаас хуссан үйл ажилгаа, Ц.Нямдоржийг УИХ-ын даргаас огцруулсан үйлдэл, 2008-07-01-ны цуст хэрэг, Н.Энхбаярыг 2009-оны ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялагдуулсан, МАН-ын хуваагдал, Н.Энхбаярын баривчилгаа зэрэг хожмын муу үр дагвартай бүх юмууд үүсчээ.
Улс төр гэдэг нарийн тогтсон дотоод зүй тогтолтой Шинжлэх ухаанд ганц бүтэлгүй хүн ороход л 10-аад жил тасралтгүй үргэлжлэх хямралыг үүсгэдэг аж.
Гэвч мань М.Энхболд энийгээ хир ойлгон гэмшин ухаарсан нь одоо ч харагддаггүй юм.
Доорхи гозгор нөхөр бол АТГ-ын анхны дарга Дангаасүрэн гэдэг хүн юм. Энэ хүний сэжигтэй гадны нөлөөтэй үхлийн талаар дүү Дансал гэгч нь одоо ч хөөцөлдсөөр байдаг юм гэнэ лээ.

Эрчүүд бидэнд адил нэгэн зовлон байнаа. Хайрлан дурлаж хань ижлээрээ сонгосон бүсгүйнхээ ааш авирын учрыг олох гэж зовцгооно. Өнөөдөр цэв цэлмэг, тув тунгалаг байсан тэнгэрт гэнэтхэн бараан хар үүл хуралдаж, цахилгаан цахилж аянга нижигнэн, аадар асгаран хамаг бүхнийг арчин өнгөрөхүйеэ даарч норсон сэтгэлдээ дагжин чичэрч, гэнэтхэн ”юу болоод өнгөрөв өө” гэж гайхан бодох. Гэрэлт наран сацрагаа түгээн хамаг бүхнийг дулаацуулан норсон бүхнийг ээн хатааж, сэтгэл хийгээд биеийг дулаацуулах ахул тайвширч нэгэнтээ мушилзан инээх. Тэртээд нүүгэлтээд холдсон бараан үүлсийг харангаа ”сүртэй юм бэ?” хэмээн инээмсэглэнэ. Юу болоогүй юм шиг нарны ээвэр дулаахан илчинд мансууран нойрмоглох аж. Гэхдээ л тэрхүү нарны дулаахан илчинд тайвширч жаргана.

Заримдаа шиврэн орох бороонд нэвтэртлээ норсон хувцсаа хатаах гэж галын илчинд хичнээн наавч хатаж өгөхгүйн зовлон буй. Ээгээд байгаа хэрнээ норсон хувцаснаас дуслах хүйтэн дуслууд бөнжигнөн урсаж, бие болоод сэтгэлийг жиндүүлнэ. Хөгжилтэйеэ асчих галын дөлийг хичнээн ихээр гөлрөн ширтэвч, хувцас хийгээд сэтгэл хатан дулаацаж өгөхгүй сэтгэлийг минь дагжин чичрүүлэх аж. Яг энэ үед норсон сэтгэлээ зуун граммаар даруулж хатаамаар ч юм шиг санагдах үе бий. Хувцас болоод биеийг минь хатааж амжихгүй байгаа галын дөл рүү гөлрөн ширтэх харцанд, бороонд нороод даарсан болжморынх шиг арчаагүй төрх тодорно. Яагаад ч юм бэ? асгарсан борооны дуслууд ууршиж амжаагүй байхад сэтгэлээ хатаах гэж чармайх бидний горьдлого.

Их гоёмсог цэцэгсийн дунд хөгжилтэйеэ хөөцөлдөн гүйлдэх тэр мөчид гэнэтхэн чулуу таарч хөлийг нь зүсэн цус асгаруулах мөч. Би өвдөг дээрээ борхирон сууж чиний хөлнөөс асгарах цусыг долоох гэвч чи янгуулчлан чангаар орилон хашгирахад миний сэтгэл тарчилж, гэнэт зогтусдаг. Зүгээр л балмагдсандаа тэвдэж байгаа нь тэр. Чиний гар миний хүзүүгээр чанга гэгч тэврэн, би чамайгаа өргөн тэртээх уулс рүү гүйх мөчдөө сэтгэл дотроо ”дахиад хэзээ ч чамтайгаа цэцэгсийн дундуур хөөцөлдөн гүйхгүй” гэж өөртөө амлан, миний хөлийг зөөлхнөөр ороон гижигдүүлэх цэцэгт талыг үзэн ядаж орхин одно. Гэхдээ л хэзээ нэгэн цагт сэтгэлийг минь гижигдэн дуудах цэцэгт нуга руу хараа билчээн сэтгэлээ аргаддаг. Тэр нугаар хичнээн баяртайгаар хөөцөлдөн гүйхийг хүсэх авч, тэр л орчинд хөл зүсэх чулуу буй хэмээн айн ширвээтэнэ.

Хав халуун цөлд бороо нэгэнтээ асгарч хамаг бүхэн тэр дуслуудаас шим тэжээл аван дэлгэрэх шиг гайхамшигтай, аз жаргалтай мөчүүдэд хамтдаа л баймаар. Зүгээр л тэр бороон дунд чамайгаа цээжиндээ тэврэн нэвт норж зогсмоор ч юм шиг. Чамайгаа чангаар тэврэн ангасан хөрсийг дэвтээн амилуулах тэр л газар дээгүүр чанга чангаар инээлдэн гүймээр, чамайгаа газарт буулган араас нь хөөж гүйцэх гэж хамаг чадлаараа хашгиран гүймээр. Халтирч унасан зөөлхөн газар дээр чамайгаа шавартай хутган орилуулмаар, дараа нь дээрээс асгарах зөөлхөн бороон дунд хоёулаа угаагдан, чиний зөөлхөн уруулыг уруулаараа тэмтчин байж үнсмээр. Бороонд норсон сэтгэлээ аргадан байж хатаамаар. Энэ зөөлхөн борооны уянгалаг дуслууд чамд намайг, надад чамайг уусган буйг бүх бие сэтгэлээрээ мэдрэн амталмаар. Тэгээд л чамтайгаа хөтлөлцөн тэртээх алсад нумрах солонго руу гүймээр. Тэнд л бидний аз жаргал буй гэдгийг мэдэрч бие бие рүүгээ харан хамаг сайхнаар инээмсэглэмээр. Бие биедээ уусч тэртээх хол руу хамтдаа шувууд болон нисмээр. Тэнгэрийн уудам орчилд хамтдаа л байж, чиний муухай араншинг мартмаар.

Харнууд овгийн Гомбосүрэнгийн Галбадрах

.УИХ-аар хэлэлцэгдэх гэж байсан ”Зөрчлийн тухай” хууль тойрсон маргаан мэтгэлцээн сошиалд өрнөж байна. Алив зүйлийг зөвхөн нэг талаас нь хараад дүгнээд байвал буруутгаж маргалдах шалтаг заавал гардаг. Ямар нэгэн асуудал дээр нэг талыг барьж туйлширдаг, үүний улмаас маргалдаж бие биеэ хараан зүхэж талцдаг үзэгдэл даамжирсаар. Харин шийдлийн хувьд нэгдсэн ойлголцолд хүрч чаддаггүй нь монголчууд бидний муу чанар төдийгүй бусад хүмүүс зорилготойгоор ашиглах боломж нь болдог. Хэдийгээр би сэтгүүлч биш боловч, өөрийн санаа бодлоо нэмэрлэхийг хүслээ.

* СЭТГҮҮЛ ЗҮЙН ТАЛААСАА:

1. Монголын олон хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд улстөрчдийн мэдэлд байдаг төдийгүй, үүнийгээ улстөрийн сонгуульд бие биенээ гүтгэхэд ашигладаг нууц биш. Энэ шалтгаанаар ”Хэвлэлийн эрх чөлөө” хязгаарлагдмал байгаа нь ч үнэн.
2. Олон сайн сэтгүүлчид нийгэмд зөв мэдээлэл өгөхийг хичээдэг боловч олон муу сэтгүүлчид бусдын захиалгаар, гүтгэлгийн чанартай, хар бараан зүйлс бичдэг нь нууц биш. Энэ шалтгаанаар сэтгүүлчдийн үнэлэмж буурч, хүмүүс тэдэнд итгэхгүй байгаа нь ч үнэн.
3. Сонгуульд ялсан улстөрийн нам, хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудтай ”Хаалтын гэрээ” байгуулж, улс орны нийтлэг эрх ашгаас урвасан, хууль бус муу үйлдлүүдээ олон нийтэд мэдээллүүлэхгүйгээр ”үгсэн хуйвалдаж” байгаа нь нууц биш. Энэ шалтгаанаар нийгмийн буруу тогтолцоо бий болж, бид бухимдан тэмцэхийг хүсч байгаа нь ч үнэн.

*УЛСТӨРЧДИЙН ТАЛААСАА:

1. УИХ-ын гишүүн Гарамжав, ”Хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудад” шударга ёсыг тогтоон, хариуцлагын шударга тогтолцоог бий болгохын төлөө энэ заалтыг оруулсан гэж бодохгүй байна. Зүгээр л тэд сэтгүүлчид болон хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудыг айлган дарамтлахыг хүссэн байх.
2. Хууль бус үйлдлүүд нь болон хариуцлагагүй замбараагүй байдал нь даамжирсанд тэсвэрээ алдсан сэтгүүлчдийн зөв мэдээллүүд өнөөгийн улстөрчдийг ”айлгаж” бас ”залхааж” байгаа болохоор тэд өөрсдийгөө хуулийн ийм заалтаар хамгаалахыг хүсч байгаа. Тэд ийм байдлаар зарим хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудын эздийг хязгаарлахыг хүсч байж ч болох юм.
3. Хууль хэрэгжүүлэх байгууллагуудын удирдлагуудыг тэд томилдог болохоор, хуулийн ийм заалтыг улстөрчид өөрсөддөө ашигтай байдлаар ашиглаж чадна. Өөрөөр хэлбэл бие даасан, хараат бус хуулийн тогтолцоо бүрдээгүй цагт хүмүүс хуулийн шударга хэрэгжилтэд итгэхгүй байгаа төдийгүй, хууль зөвхөн улстөрчдөд үйлчилнэ хэмээн хардаж байгаа хэрэг.

*ЯАХ ХЭРЭГТЭЙ ЮМ БОЛ?

-”ГҮТГЭЛЭГ” гэж юу юм бэ? ”ГҮТГЭСЭН” гэдгийг хэн, хэрхэн нотлох вэ? ”ГҮТГҮҮЛЭГЧ”-ийн хохирлыг хэрхэн барагдуулах вэ? гэсэн олон асуудлуудад нухацтай, бодитой хандах хэрэгтэй болж байна. Энэ хуулийг хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд болон сэтгүүлчдээр ч хэлэлцүүлэх шаардлагатай болно. Энэ хууль хэрэгтэй хууль боловч яг өнөөдөр цаг нь болоогүй байна хэмээн харж байна л даа. Сайн хөрсөн дээр ургасан хууль, бусдаас өшөө авах шалтгаан болохгүй байх.
-Энэ асуудал дээр хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд нэгдэж чадсан шигээ, ”Хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд”-ын бие даасан байдал, хэвлэлийн эрх чөлөө, хариуцлагын асуудал дээрээ анхаарч өөрчилбөл юутай сайн сан. Яг үнэндээ одоогийн хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудад сайн стандарт тогтоон мөрдүүлж чадвал, 5-8 ТВ болон Медиа групп л оршин тогтнож үлдэнэ дээ. Ийм шаардлага ч буй болжээ. Тэд ч аажимдаа төрөлжин, өөр өөрсдийн хэрэглэгчтэй болж чадна.

-Улстөрчид ч, сэтгүүлчид ч буруу муу үйлдлийнхээ төлөө ав адилхан ХАРИУЦЛАГА хүлээдэг байх тогтолцоо руу бид хүссэн ч хүсээгүй ч явна. Өөр зам бидэнд үгүй. Ийм хариуцлагын тогтолцоо бий болсноор нийгэм эрүүлжих тийшээ хандаж, хүмүүс ч бие биенээ гүтгэн доромжлох нь багасах болно.
Сүүлийн үед олон асуудлууд дээр сэтгүүлчид сонор соргог байж, өөрийн санаа бодлоо зоригтойгоор илэрхийлж байгаа нь сайн хэрэг. Энэ чинь иргэдийн идэвхи урмыг сэргээх эхлэл болж байгаа. Ер нь алив зүйлийг нэг талаас нь бус олон талаас нь үгүйдээ л хоёр талаас нь харьцуулан дүгнэж байх нь зөв хариу, шийдэл олохын баталгаа мөн. Хичнээн муугаар харж байвч урагшаа алхаж байгаа болохоор бүх зүйлс сайн тал руугаа өөрчлөгдөж байгаа. Гэхдээ энэ бүхэн миний л хувийн бодол юм шүү дээ.
Харнууд овгийн Гомбосүрэнгийн Галбадрах

... Цөмийн зэвсэгт 5 орон, хүчирхэг армитай нь ШОНХОРУУД Л энхтайваныг хүчээр барьж байгаа биз дээ. Энэ муу тагтаа бол хүний хоол булцаалддаг ямарч ид шидгүй, хулгайч, бэлэнчлэх сэтгэлгээтэй, паразит шувуу...

ҮЕРИЙН ДАЛАНГ СЭТЛЭЖ БАЙГАА ХҮН УСАН ТЭНЭГ ЭСВЭЛ МАШ БОГИНО БОДОЛТОЙ ХҮН БАЙДАГ

Улс төрчдийн хамгийн итгэлт “бууны нохой” Дээд Шүүх нэг муу шоронгийн луйварчны удаа дараагийн хүсэлтийг биелүүлж, ТТЭНН-ын дарга Г.Уянгыг “хөөж”, нөгөө муу шоронгийн луйварчнаа даргаар нь тавив. Монголын бүх улс төрийн намын бүх дарга нарыг заавал, албатай мэт шоронтой холбоотой хүмүүсээр тавих гэсэн адгийн бодлого хэрэгжиж байна. Энэ явдал маш эртнээс эхтэй юм. Монголын олигархууд, МАНАН-гийхан, Дээд Шүүх болон хууль хүчний байгууллагууд ганц бүсгүйд дайн зарлаад тун их удаж байна. Энэ тухай үнэн түүхийг өгүүлэх нь судлаач миний үүрэг юм.
Г.Уянгын амжилт
Г.Уянга бол улс төрийн урт удаан тэмцлийг туулан, ард түмний дундаас УИХ-д орж чадсан тун цөөн улс төрчийн нэг юм. Г.Уянга УИХ-д орсон өдрөө буюу Анхдугаар чуулганы хуралдаан дээр:
“Одоогийн УИХ тарж, шинэ Үндсэн Хуулиа баталж, намуудыг дахин бүртгээд сонгуулийг шинээр явуулъя” гэж уриалсан. Түүний үгийг хэн ч тоосонгүй. Гэвч түүний энэ үг одоо ч гэсэн ихээхэн ач холбогдолтой. Одоо эрх баригчид хүртэл Үндсэн Хууль өөрчилнө гэж давхилдаж байгаагаар Г.Уянгын үнэн бөгөөд зөв байсныг нотолж болно.
Г.Уянга УИХ дахь хулгай, дээрэм, луйвар болгоныг цохон илчилж, аймшиггүй эсэргүүцэж, таслан зогсоох улс төрийн асар хүнд бөгөөд тэнцвэргүй тулалдаан эхлүүлэв.
Хамгийн эхлээд С.Баярын АНУ дахь 7 байрны асуудлыг баримтаар гарган тавьж олон нийтийн анхааралд анх оруулав. Оюу Толгойн тэгш бус, шударга бус гэрээг Дубайд нууцаар хийснийг эсэргүүцэж Засгийн Газрыг огцруулах асуудлыг УИХ-д өргөн барив. Энэ үеэр Ч.Сайханбилэгийн Засгийн Газар Оюу Толгойд тавьсан 130 сая ам.долларын татварын актыг 30 сая ам.доллар болгон бууруулсныг Г.Уянга Засгийн Газраас нэхсэн юм. 2016 оны 01 дүгээр сард энэ асуудлыг УИХ хэлэлцэхэд Ц.Элбэгдорж өөрийн биеэр ирж үг хэлэн “сүрдүүлж” байж Засгийн Газраа авч үлдэв.
Ц.Элбэгдоржийн дотнын найз “Саусгоби сэндс” компанийн гүйцэтгэх захирал асан, АНУ-ын иргэн Жастин Каплагийн Монголд төлөх ёстой 35 тэрбум төгрөгийн татварыг нэхэв. Мөн Ц.Элбэгдорж Монголын хуулийг уландаа гишгэж, түүнийг ялаас чөлөөлснийг буруутгав. Мөн Оюу Толгой компаниас “хууль зүйн зөвлөгөө авах” нэрийдлээр Ц.Элбэгдоржийн өөр нэг “америк найз” Роберт Пейнтер авгай, нөхрийн компанид мөнгө шилжүүлсэн гэмт хэргийг илчилж, түүнд 7.1 тэрбумыг төгрөг өгөхгүй гэв. Аль хэдийн хагас тэрбум төгрөг Р.Пейнтер рүү шилжүүлсэн С.Баярцогтыг огцруулах гэж зүтгэв. Жастин Каплаг өршөөсөн Ц.Элбэгдоржийг огцруулах асуудлыг дэвшүүлэн тавив. Мөн Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж УИХ-д жил бүр тайлан тавих хуулийг 7 жил зөрчсөнийг илчилж, түүнээс шаардсаны хүчинд Ц.Элбэгдорж арга буюу УИХ-д анх удаагаа тайлангаа тавьсан нэр зүүв. Төгрөгийн ханшийг унагаж, эдийн засгийн сүйрэлд оруулсан гол буруутан Монголбанкны Ерөнхийлөгч Н.Золжаргалыг огцруулна гэв. Ноён уулыг хамгаалах хөдөлгөөн өрнүүлж, хамгаалав.
Г.Уянгын шударга, зөв, үнэн, тууштай тэмцэл асар их бэрхшээл туулсан ч ихээхэн амжилт олж, олон түмний дунд Г.Уянгын нэр хүнд тасралтгүй өсөв. Сантмарал сангийн 2015 оны 03-04 дүгээр сард хийсэн судалгаагаар Г.Уянга монголын шилдэг улс төрчдийн дунд эхнээсээ 3 дугаар байранд, 2016 оны 03 дугаар сард хийсэн судалгаагаар 4 дүгээр байранд зогсох болов. Энэ нь Г.Уянгын нэр хүнд асар их өсөж, олон түмэн түүнийг дэмжих болсныг тод харуулдаг. Ийнхүү Г.Уянга Монголын улс төрчдийн тэргүүн эгнээнд өөрийн шаргуу хүч хөдөлмөр, нөр их тэмцлийн үр дүнд орж чадсан юм. Хэрэв Г.Уянгын тавьсан шаардлагуудын мөрөөр шалгасан бол, хэрэв түүний шаардсанаар адгийн шааруудыг огцруулсан бол Монгол Улс улс төр, эдийн засгийн дампуурал сүйрлээс зайлсхийж болох байлаа.
Монголын улс төрчид “зарим нэг алдааг” шүүмжилдэг бол Г.Уянга системийн түвшинд шүүмжлэл өрнүүлж, адгийн бохир системийг эвдэх гэж тэмцсэн юм. Энэ нь хулгайч, дээрэмчин, луйварчин, авилгач эрх баригчдад таалагдаагүйгээр үл барам үлэмж ноцтой аюул тарих хэмжээнд хүрчээ. Ийм учраас олигархи, МАНАН-гийн эрх баригчид түүнийг УИХ-д дахин сонгуулахгүй байх хорон ажиллагаа сэдэж, түүнийгээ маш нууц хорлогчинтой аргаар хэрэгжүүлж эхлэв.
Бузар гүтгэлэг
Ид сонгуулийн үеэр УИХ-ын гишүүн Х.Эрдэнэчимэгийн “согтуу” хэмээх бичлэгийг тарааж, тэр бичлэгийг Г.Уянга бичиж бусдад зарж тараасан гэж бузар гүтгэлэг хийв. Үүнийгээ эрх баригчдын мэдлийн бүх хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр “үлэмж ноцтой асуудал” болгон Монгол даяар түгээв. Монголын ард түмний тархийг бүх нийтээрээ “ёс суртахууны шүүгч” болтол нь угаав. Нөхрөө “түгжилдсэн” Г.Уянгын “бузар үйлдлийг” илчлэн жигшиж, яллан шийтгэх “бүх нийтийн хөдөлгөөн” өрнүүлэв. Гэтэл саяхнаас үнэн явдал илрэв. Эл бичлэгийг тухайн үеийн УИХ гишүүн, одоо Улаанбаатарын мэр Су.Батболд хийж тараасан нь тодорхой болов. Сү.Батболд М.Энхболдын дотнын хүн гэдгийг олон хүн мэднэ…
Хамтран ажиллагсад ажил тарсны дараа хэн нэгнийхээ өрөөнд цуглаж, ганц нэг шил юм цааш харуулж, сонин хачныг ярьж, хөгжилдөх нь хэвийн үзэгдэл, шууд хэлэхэд “монгол ёс заншил” юм. Энэ үеэрээ завхай зайдан юм ярьж, марзганахгүй байна гэж номонд хазгай. Би гэхэд л хүүхнүүдээр шилэн хүзүү, далан дундуураа нүдүүлж, чимхүүлэх шийтгэл мөн ч олон удаа амссан юмдаг. Ингэлээ гээд найз нөхдийн дотно, хүмүүнлэг харилцаа тасарч байсан тохиолдлыг би л лав санахгүй байна…
Хэрэв энэ төрийн үед дээрх заншил больчихоогүй бол тэр шүү дээ. Гэхдээ ийм наргианы үеэр ярьсан яриаг олон нийтэд тарааж, тэнд оролцогчдыг, ялангуяа эмэгтэйчүүдийг гутаан шившиглэж байсан тохиолдол ганц ч байгаагүй юм. Хэрэв ингэх аваас тэр хүнийг монголчууд эр хүний нүнжиггүй, адгийн новш хэмээн нэрлэж, бүх хүн түүнээс зайгаа барих мэдээж хэрэг. Энэ дүгнэлтийн үнэн зөв болохыг Су.Батболд Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дараагаас, цаашилбал 2020 оны сонгуулиар өмнө өөрийн биеэр мэдэж, ойлгож, амсах нь гарцаагүй…
Давхар нэр дэвшигч
Адгийн новшнууд үүнээс бүр ч илүү хорон санаа сэджээ. Тэд Чингэлтэй дүүрэгт нэр дэвшиж байсан манай Гантөмөрийн Уянгыг хорлох гэж Ганболдын Уянга гэгчийг олжээ. Тэрхүү Ганболдын Уянга гэгч нь Монголын Залуучуудын Холбооны Ерөнхийлөгч А.Мөнхбатын хамтран ажиллагч, МЗХ-ны ажилтан аж. Түүнийг Занаа, Сүхжаргалмаа зэрэг авгайчуудын “Иргэний хөдөлгөөний нам”-аас манай Г.Уянгыг сөргүүлэн тавив. Хуурамч Уянга ямар ч сурталчилгааг явуулсангүй, тойрогтоо нэг ч удаа очсонгүй, ямар ч сурталчилгааны материал хэвлүүлсэнгүй, иргэд сонгогчидтой нэг ч уулзсангүй. Түүний зорилго нэрээ дэвшүүлж, жинхэнэ Уянгыг хорлох явдал байлаа. Хуурамч Уянга бузар булай луйвар, шууд хэлбэл гэмт хэрэг үйлдчихээд ямар ч гэм зэмгүй өнгөрнө гэж бодож байвал ихээхэн эндүүрч байна. Бид түүнийг олж, удахгүй олон нийтэд зарлах болно…
Саналын хуудсанд мөр болон баганаар хоёр Уянгыг сөөлжүүлж, өрөөлдүүлэн хэвлэснээр сонгогчид олноороо будилжээ. Хуурамч Г.Уянгын төлөө бараг 700 хүн саналаа өгснийг сонгогчдын “соёл боловсролтой” биш, луйварчдын бузар үйлдэл, гэмт хэрэгтэй холбон үзэх нь зүйд нийцнэ. Г.Уянгыг “устгах” ажлыг МЗХ-ны дарга А.Мөнхбат өөрийн биеэр зохион байгуулжээ. Тэр хамгийн эхлээд өөрийн гаргасан “хар жагсаалт”-даа Г.Уянгыг оруулснаар энэ хорон ажлаа эхэлсэн юм. А.Мөнхбат Ч.Сайханбилэгийн мэдлийн Мэдээлэл харилцаа холбоо, технологийн газрын дэд даргын алба хашиж байснаа МЗХ-ын Ерөнхийлөгч гэнэт болсон этгээд юм. А.Мөнхбат сонгуулийн үеэр “Хулгайчгүй Монгол” хөдөлгөөн өрнүүлж байв. Одоо Монголын төр хулгайч, дээрэмчин, луйварчнаар пиг дүүрээд байхад түүний сүржин нэртэй “Хулгайчгүй Монгол” таг чиг байна.
Ц.Элбэгдоржийн занаа
УИХ-ыг огт тоохгүй загнадаг байсан Ц.Элбэгдоржийг зогсоож, УИХ-д анх удаа тайланг нь тавиулсанд тэр хорсох нь мэдээж. Улмаар Г.Уянга түүний “дотнын найз” Жастин Каплагийн луйврыг сөхөж, Ц.Элбэгдоржийг огцрохыг шаардсан нь бүр занал хорсол төрүүлэв.
Г.Уянга Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийг огцруулах улс төрийн 12 үндэслэл гаргасан нь үлэмж ноцтой аюул бий болгожээ. Учир нь энэхүү 12 үндэслэл маш нарийн тооцоо судалгаатай учраас тун ч удахгүй дахин сөхөгдөх нь гарцаагүй. Ноён Ц.Элбэгдорж Г.Уянгын гаргасан 12 үндэслэлийн аль нэг буюу хэд хэдэн “зүйл ангиар” шийтгүүлэх нь зөвхөн цаг хугацааны асуудал юм. Ц.Элбэгдоржийн “оймс гозойх” цаг удахгүй л дээ…
Г.Уянгыг УИХ-ын сонгуульд унагах операцийн эхний шат амжилттай хэрэгжив. Одоо түүнээс ТТНЭН-ыг булаан авах нь зүйтэй…
Шоронгийн луйварчин “мандав”
УИХ-ын дараа ТТЭНН-ын анхны дарга Баянбилэг гэгч тодрон гарч, Г.Уянга руу дайрч эхлэв. Үндэслэл нь “сонгуульд нам унагасан”. Үхсэн баас л байхгүй юу ?! Хэн ч үл мэдэх наманцрыг хүлээн аваад асар богино хугацаанд нэр хүндийг нь өргөж, олон нийт таньдаг мэддэг болгосон нь зөвхөн Г.Уянгын гавъяа юм. Г.Уянгаас өмнөх ТТЭНН-д “унаад байх” ямар ч нэр хүнд байгаагүй. Харин Г.Уянгын нөр их ажлын үр дүнд ТТЭНН парламентад суудалтай 3 намын дараа 4 дүгээрт орох санал цуглуулж нэр хүндээ асар их өсгөсөн юм.
Баянбилэг УИХ-ын сонгуулийн ид үеэр буюу 2016 оны 4,5 дугаар саруудад залилан луйвар хийсэн хэргээр Ганц худагт сууж байв. Улс төрийн аль ч нам гаргасан шийдвэрээ шоронд сууж байгаа лаларт очиж үзүүлдэг явдал энэ хорвоод байхгүй. Гэтэл “надад дуулгасангүй” гэнэ. Хуцваа л байхгүй юу. Баянбилэг залилан луйвар хийсэн 180 сая төгрөгөө ТТЭНН-ын жинхэнэ дарга Г.Уянгаас гаргуулах гэж нэхэж байсныг гэрчлэх олон хүн бий…
Ингээд Баянбилэг Г.Уянгыг намын даргаас огцруулах “хөдөлгөөн” өрнүүлэв. Ийм ноцтой том ажлыг нэг муу шоронгийн луйварчин хийдэггүй юм. Гэвч түүнд туслах “дээд хүчин” байсан ба тэр нь Ц.Элбэгдорж байлаа…
Хамгийн эхлээд Ц.Элбэгдоржийн мэдлийн Монгол медиа корпорацийн гол гишүүн “news.mn” сайт Баянбилэгт тусалж, үгийг нь бичиж өгөөд, түүнийгээ тараадаг ажилтай болов. Баянбилэг тал хуудас цаас ч эвлүүлээд биччихэж чадахгүй, ямар ч боловсролгүй хөгийн гар билээ..
Гэтэл сүүлийн хагас жил гэхэд л Баянбилэг “news.mn” сайтад 7-8 удаа ярилцлагаа нийтлүүлж “рекорд” амжилт тогтоон “мандаж” эхлэв. Монголын улс төрчдөөс ганц ч хүн хагас жилийн дотор ийм олон давтамжтай ярилцлага өгч байгаагүй атал нэг муу шоронгийн луйварчин тэднээс хамаагүй хол даван гарах нь тэр. Түүнд Монголын бүх улстөрчид атаархах хэрэгтэй л дээ…
Монголын олон нийтийн өмнө ТТЭНН-ын тамга тэмдгээ дуртайяа хүлээлгэн өгсөн Баянбилэгээс намын бүх бичиг баримтыг нэхэж аваагүй нь Г.Уянгын гаргасан цорын ганц алдаа байлаа. УИХ сонгууль хаяанд ирсэн учир намын архив сонирхон үзэх цаг зав Г.Уянгад үнэндээ байгаагүй юм. Харин луйварчид үүнийг харж чаджээ…
Монголын Дээд Шүүх бол “доод сүв” мөн
Монголын өмхийртлөө ялзарсан Дээд Шүүх ахиад л улс төрийн шийдвэр гаргаж, луйварчдын талд оров. Ийм адгийн шийдвэр Дээд Шүүхийн хувьд анхных биш юм. 2011 оны 09 дүгээр сард Д.Энхбатын Ногоон Нам, С.Оюуны ИЗН-ууд нийлж, ИЗНН намыг байгуулсан юм. Энэ хоёр нам хуулийн дагуу албан ёсоор хурлаа хийж, шинэ намаа бүртгүүлэхээр Дээд Шүүхэд хандав.
Гэтэл Ц.Элбэгдоржид 2013 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хүчтэй өрсөлдөгч болох маш өндөр магадлалтай Д.Энхбатыг “устгах” бодит шаардлага үүсчээ. Ингээд Монголын Дээд Шүүх нэртэй адгийн, новшийн байгууллага ИЗНН-ыг ямар ч шалтгаангүйгээр бүртгэсэнгүй. Энэ бол адгийн шившигт, бузар хэрэг байлаа. Тэр үед би “Одоо Дээд Шүүхийг шатааж бослого гаргаж болно.” https://ganaa.mn/2011/09/16/qwiouyy/ гэсэн өгүүлэл бичсэн нь одоо ч миний блогт байгаа.
Энэ удаад Дээд Шүүх бузар луйварчдад үйлчилж Г.Уянгыг ТТЭНН-ын дарга биш, харин шоронгийн луйварчин Баянбилэгийг дарга гэсэн “шийдвэр” гаргав.
2016.04.29-нд Дээд Шүүх Г.Уянгын ТТЭНН-ын намын дарга болсныг хүлээн зөвшөөрч бүртгэсэн. Мөн 2016.11.21-нд Дээд Шүүх: “тус намын дүрэмд оруулсан нэмэлт өөрчлөлт болон намын даргаас Г.Уянгыг чөлөөлж, Ц.Баянбилэгийг сонгосон талаар ирүүлсэн баримтууд нь Улс төрийн намын тухай хууль болон уг намын дүрэмд заасан шаардлагыг хангаагүй” гэж үзээд Г.Уянгын талд гаргасан шийдвэрийн бэх нь ч хатаагүй байна. Улс даяар эрэн сурвалжлагдаж буй шоронгийн луйварчин өргөдөл бичих болгонд Дээд Шүүх хуралдаж, түүнд “давуу эрх” олгож, луйварчны талд шийдвэр гаргаж байгаа байгаа нь Монголын Дээд Шүүх “доод сүв” болон хувирсны баттай нотолгоо мөн.
Сая болсон Дээд Шүүхийн хуралд Г.Уянга оролцох боломжгүй байсан. Энэ талаар Г.Уянга өөрөө ийн бичиж байна: “Миний бие 9 долоо хоногтой бие давхар байсан бөгөөд ачаалал, хямрал нэрвэж хүүхэд минь амьгүй болж, улмаар их хэмжээний цус алдаж эмнэлэгт байсан учраас үнэндээ шүүх хуралд оролцох боломжгүй байсан.” Үүнийг Дээд Шүүх “шүүхийг үл хүндэтгэсэн” гэж ойлгожээ. Тэнд чинь голдуу эмэгтэй хүн, эх хүн ажилладаг биз дээ. Ингэхлээр “Одоо Дээд Шүүхийг шатааж бослого гаргаж болно” гэдэг үгээ би давтан хэлж байна…
Тэмцэл дүрэлзэхийн цагт…
Ийнхүү Монголын улс төрд ард түмний дундаас торойн гарч ирсэн ганц хүүхний эсрэг Монголын улс төрийн бараг бүх хүчин, олонхи хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл дайн зарлаж, тэр нь ямар үр дүнд хүрснийг би хангалтай харуулж чадсан гэж бодож байна.
Г.Уянгыг буруутгаж, ил тод шүүмжлэх “зоригтой” улс төрч олон жилийн явцад ганц ч гараагүйг би цохон тэмдэглэж байна. Адгийн шаарууд ил хэлэх “зориг зүрх”-гүй болохоороо далд цуврал хуйвалдаан зохион байгуулсан нь хамгийн жигшилтэй, хамгийн бузар булай үйлдэл юм.
Гэвч Г.Уянга бол ирж яваа цаг, Ц.Элбэгдорж бол харьж яваа цаг юм. Үүнийг улс төрийн үйл явдлын өрнөл тун удахгүй харуулна. Энэ бол гарцаагүй…
Мөн ТТЭНН шоронгийн луйварчны мэдэлд очсоноороо булшныхаа нүхийг ухсан гэдэгт эргэлзэх зүйлгүй. Одоо Г.Уянга болон бидний нөхдөд ТТЭНН огт хамаагүй гэдгийг хариуцлагатайгаар мэдэгдэж байна. Бидэнд хулгайч, дээрэмчин, луйварчидтай тэмцэж, тэдний бузар системийг эвдэх тэмцэл өрнүүлэх өөр асар олон арга, зам буй…
Ганцхан бүсгүйн эсрэг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, эрх баригч АН, МАН-ын эрх баригчид бүгдээрээ нийлж, хуйвалдаж, бөөрөлхөж, гүтгэн доромжилж, гутааж, өш хонзон зангидаж байгаа бол Г.Уянга асар их хүчтэй, үнэн бөгөөд зөв түүний талд байгааг хөдөлбөргүй нотолж байна.
Тэмцэлд хатуужиж, хат суусан Г.Уянга шиг улс төрчийг зогсоож, таягдан хаях боломжгүй гэдгийг хүний адаг болсон шаарууд тун удахгүй мэдэх болно…

...Өнгөрсөн хугацаанд намынхаа лидерүүдийн нэр хүндийг навсайтал унагааж, бүгдийг нь хулгайч луйварчин гэсэн хаягтай болгоод авав. Өөрийнхөө гарын хүнийг АН-ын даргаар тавилаа. Ингэснээр ёстой л санаснаа хийж, сарвайснаа авдаг болоов шүү...

УСАН ОРГИЛУУР ДАХЬ ХОЁР ЗООСОН МӨНГӨ

”АЗ ЖАРГАЛГҮЙ” ХҮМҮҮС

“Наадмын бөхийг” будилаантуулахын тулд Р.Амаржаргал, Э.Бат-Үүл, Д.Дорлигжав, Г.Батхүү, Лу.Болд гээд өөрийнхөө “бөлдөгдсөн” хүмүүсийг тэр чигээр нь дэвшүүллээ. Харин “Женко”-гийн хувьд өөр. Тэр М.Энхболдод хадаг барин золгохдоо, “Ах аа, намайг бодоорой, төмөр зам, мам гэсэн юманд холбогдчихоод байна” гээ биз.

2008-07-01-ны сонгуулийг будлиулснаас үүссэн жагсаал цуглааныг МАН-ын дарга С.Баярын ЗГ-нь ЦЕГ-ын тусгай тасгийн албан хаагчдыг энгийн хувтас өмсгөн дунд нь оруулж үймээн болгож хувиргаад 20-иод хүн буудаж, 5 хүний амь хөнөөж, хүүхэд залуусыг олноор нь барьж, шоронд хийж байсныг уншигч та санаж байгаа бизээ.

2008-07-01-ны шөнө баривчлагдсан хүүхэд залуучуудын зармыг Дэнжийн-1000-дахь хорих газарт хорьж байжээ.

Тэр үед ЦЕГ-ын албан хаагчид уг Дэнжийн-1000-ын хаяг тогтоох газарт хоригдож байсан хүүхэд залуучуудын бороохойгоор толгой түргүй балбаж байсан гэдэг.

Мөн уух ус өгөхгүй бараг 72 цаг хорьжээ.

Энэ бол Монголчуудын хувьд эмгэнэлт цаг үе юм.

Тэр үед муу эр дайнд хөөрнө гэдгээр Цагдаа нар, Хоригдож байсан залууст хандан Ерөнхийлөгчийн зарлиг гарч, Онц байдал зарласан та нарыг бүгдийг нь буудаж алах болно гэж агсарч байсан гэдэг.

Ингээд гудамжинд явж байсан Микро-автобусуудыг дайчлан Дэнжийн-1000-ын хориход хоригдож байсан хүмүүсээс нэг Микрод 15 хүнийг гавлан чихэж үүдэнд нь 2 буутай цагдаа суулан авч явжээ.

Ингээд хэсэг хугацааны дараа микрууд хоосон буцаж ирэх бөгөөд ирсэн цагдаа нар бүгдийг нь жалганд аваачаад буудчаад ирлээ. Алив дараагийн 15-ыг нь хурдан суулга гэгчлэн зөөж байсан байна.

Энэ тухай УИХ-ын нээлттэй сонсгол дээр Дэнжийн 1000-д хоригдож байсан гэрчүүд нотлон өгүүлсэн байдаг.

Тэнд хоригдогчдын ихэнх нь 15-21-насны залуучууд байжээ. Гэтэл дунд нь 40-өөд настай нэгэн ах баригдсан байж гэнэ.

Мань ах уг нь тэр орой зүгээр л ажлаасаа тараад найзтайгаа нэг шил юм уучаад салаад гэррүүгээ алхаж байжээ.

Гэтэл тэр шөнө гай таарч Цагдаа нар бага тойргийг бүхэлд нь бүслэн хаагаад хэнийг ч гаргахгүй баривчилж байж гэнэ. Үүнд мань ах өртсөн нь тэр аж.

Нөгөө ахыг Дэнжийн 1000-д байхад нь хэргээ хүлээхгүй бол буудаж ална гэжээ. Ах амьд гарах гэж цагдаагийн хэлсэн болгоныг хүлээж гарын үсгээ зурсан гэнэ.

Ингээд ахыг гавлан хэдэн залуутай хамт Микробусанд суулган явж гэнэ. Тэр үед ах учиргүй айж, бачимдаж орлиж хашгирч байсан тул Цагдаа нар түүнийг олон удаа бороохойджээ.

Ингээд нөгөө хүмүүсийг Ганц худгийн хашааруу оруулан нэгэн камерт хорьж гэнэ.
Гэтэл ах амь гарсандаа баярлаж, уйлж байлаа гэдэг юм. ккк

Хамт хоригдож байсан залуучууд нь ИШ ах минь та яасан гэнэн хүн бэ. Гэмгүй хүнийг шүүхийн тогтоолгүй буудна гэж юу байхав.

Түрүүнээс хойш та буудаж ална гэхэд нь итгээд л сандарч хашгираад байснуу гэж гэнэ ккк.

Харин мань АХ яг болсон үйл явдлыг УИХ-ын нээлттэй сонсгол дээр хэлж, бодит байдлыг олон нийтэд хүргэсэн гавъяатай хүн юм шүү.
ккк

Оросын нэрт монголч А.М.Позднеев 1887 онд “Монгол дахь Буддын сүм хийд болон Буддын лам нар, түүний ард түмэнтэй тогтоосон холбоо харилцаа” (“Очерки быта буддийских монастырей и буддийского духовенства в Монголии в связи с отношением сего последного к народу.”) хэмээх ном бичсэн юм. Энэхүү бүтээлд Монголын сүм хийд, лам нарын амьдрал, ахуй, аж байдал, зэрэг дэв, цол, зиндаа, ажил үүргийн хуваарь, шашны ёслол зэргийг бүх талаас нь тодорхойлон бичсэн байдаг. Ийм ч учраас дурдан буй бүтээл Оросын Газар зүйн нийгэмлэгийн том алтан медалийг хүртжээ. Хамгийн сонирхолтой нь уг бүтээлд Монголын хутагт хувилгаадын нэрсийн жагсаалтыг анх удаа гаргасан юм. Миний зүгээс энэ жагсаалтыг анхны гэдэг утгаар сонирхуулж байгаа бөгөөд эдгээр “үй түмэн” хутагт хувилгаадын хойт дүрийг тодруулах тэнэг балай зан үйлд ашиглах нь хэрэггүй бөгөөд утгагүй гэдгийг онцгойлон сануулаад энэхүү жагсаалт болон зохиогчдын талаарх товч тайлбарыг нийтэлж байна.
А.М.Позднеевын дурдан буй бүтээлд Монголын хутагт хувилгаадын 2 жагсаалт хавсарган оруулжээ. Зохиогчийн дурдаж байгаагаар эхний жагсаалт нь Оросын нэрт монголч, хятададач В.П.Васильевын Бээжинд 10 гаруй жил суухдаа гаргасан жагсаалт юм. Энэ жагсаалт бүрэн бус бөгөөд түүнд Өмнөд Монголын хутагт хувилгаад олонхи, харин Халхын хутагт хувилгаад тун цөөн орсон дутагдлыг А.М.Позднеев цохон дурдсан байна. Иймээс А.М.Позднеев тухайн үеийн Монголын Шанзубдын яамнаас авсан өөрийн жагсаалтыг нэмэн оруулжээ. Гэхдээ зохиолч үүнийгээ бас л бүрэн бус гэж үзсэн бөгөөд түүнд зөвхөн шавьтай хутагт, хувилгаадыг оруулсан гэдгээ хүлээн зөвшөөрсөн байна. Ямар ч байсан энэ 2 жагсаалт бол Монголын хутагт хувилгаадын нэрсийн анхны жагсаалт болно. Гэхдээ энэ бол 1870-1880-аад оны үеийн жагсаалт гэдгийг бид заавал анхаарах ёстой. Энэхүү жагсаалтыг уншигчиддаа хүргэхийн өмнө энэ 2 эрдэмтний тухай товч лавлагаа өгүүлье.
Алексей Матвеевич Позднеев (1851 – 1920). Оросын Дорно Дахины судлаач, монгол судлаач, монгол, халимаг хэлний профессор. Оросын Дорно Дахины Институтыг үндэслэгч бөгөөд анхны захирал. Төрийн нууц зөвлөх (1905). Монголыг бичгийн дурсгал, монгол хэл судлаач. Буддын судлал, Хятад судлал болон Дорно Дахины шинжлэх ухаануудыг үндэслэгч. 1876 онд Санкт-Петербургийн Их сургууль төгсөөд Монгол, Хятадын экспедицэд оролцсон. 1881 онд “Монгол овгуудын ардын уран зохиолын дүр төрх” бүтээлээрээ монгол хэлний магистр болж, Монгол хэлний тэнхмийн орон тооны доцент болсон. Тэр жилдээ “Монголын түүхэн судар “Эрдэнийн эрх” сэдвээр монгол хэлний доктор болсон. 1881 онд Лондон дахь Библийн нийгэмлэгийн бүтээлүүдийг монгол, хятад, манж хэлээр редакторласан.
1884 онд Санкт-Петербургийн Их Сургуулийн монгол хэлний профессор. Орост анх удаа монгол дуудлагаар утга зохиолын түүх унших курс нээж, монголоор бичсэн албан бичиг унших хичээл зааж байлаа.
1892 онд “Монголын байдал, засаг захиргааны байгуулалт, түүнчлэн Оросын Хятадтай тогтоосон харилцааг судлах”-аар дахин Монголд ирж ажилласан. А.М.Позднеев Монголд 2 удаа ажиллахдаа монгол, хятад, манж гар болон хэвлэмэл бүтээл, мөн Монгол Бурхад, шашны эд өлгийн асар их цуглуулга хийсэн. Эдгээрийн үр дүнд 1896-1898 онд “Монгол ба монголчууд” номоо бичсэн.
1899 – 1903 онд шинээр байгуулагдсан Дорно Дахины Институтын захирал.
1903 онд Ардын Гэгээрлийн Яамны зөвлөлийн зөвлөх.
1910 онд Петербургийн Дорнын практик Академийн захирал.
1913 онд Монголчуудын ардын боловсролын ажилд тусласны төлөө Монголын Засгийн Газраас жүн ван хэргэм хүртсэн.
Василий Павлович Васильев (1818–1900). Оросын нэрт монгол судлаач. Монгол хэлний магистр болоод Бээжинд Оросын үнэн алдартны нийгэмлэгийн энгийн (лам бус) гишүүнээр 1840-1850 онуудад ажилласан. В.Васильев Бээжинд байхдаа монгол, хятадын талаар маш олон судалгаа хийсэн.
Ингээд В.Васильевын гаргасан Монголын хутагт хувилгаадын жагсаалт:
1. Цахарын Егүзэр тойн хутагт Жамъяандоржийн хувилгаан Норовринчин. 16 нас.
2. Цахарын цорж…..Даваа зайсаны хувилгаан Өлзийтогтох. 10 нас.
3. Цахарын Эрдэнэ мэргэн цоржийн хувилгаан Жамбалцэрэн нойроб. Нас барсан.
4. Цахарын Ранжамба Лувсандамбийн хувилгаан Нямаа.
5. Халхын Эрдэнэ Ялгуулсан хутагт Лувсанбалданжигмэд. 30 нас.
6. Халхын Егүзэр Ачит эрдэнэ мэргэн хамба лам Лувсанданзаннамжил. 49 нас.
7. Халхын Ачит Егүзэр дархан хутагтын хувилгаан Наваанданзан. 10 дахь дүр. 15 нас.
8. Халхын Эрдэнэбандидын хутагт Лувсанцэвээнжавзан. Нас барсан.
9. Халхын Зая Бандидын хутагт Лувсанжигмэднамжил. 46 нас.
10. Халхын Нарванчин хутагт Түгжжав. 32 нас.
11. Халхын Эрдэнэ мэргэн ноён хутагт Цэрэнпунцаг. 40 нас.
12. Халхын Номунхан Бадамдорж. 20 нас.
13. Халхын…..хутагтын хувилгаан Балданчоймбол. 18 нас.
14. Халхын Эрдэнэ цоржийн хувилгаан Дамцуй Яринпил. 65 нас.
15. Халхын Дарнад бандидын хувилгаан Лувсантүвдэнванчиг. 41 нас.
16. Халхын Шаврун ламын хувилгаан Шагжбал. 50 нас.
17. Халхын Эрдэнэ номч цоржийн хувилгаан Лувсандунгар-Очир. 25 нас.
18. Халхын Зая бандид хутагтын шанзав засаг лам Дарма. 59 нас.
19. Халхын Эрдэнэ бандидын хувилгаан Лувсанбалданчоймбол. 10 нас.
20. Халхын мэргэн бандидын хувилгаан Цэвэлванчигдорж. 14 нас.
21. Халхын Жалханц хутагт Лувсанбалжирлхүндэв. Нас барсан.
22. Халхын Ялгуулсан хутагт Лувсансандуй. 30 нас.
23. Халхын Номун хан Ишданжин. 45 нас.
24. Халхын Ялгуулсан хутагт Лувсансамбуугийн шанзав засаг лам Лувсандондов. 56 нас.
25. Халхын Жалханц хутагт Лувсанбалжирлхүндэвийн шанзавдо Лувсанжамъян. 64 нас.
26. Халхын мэргэн Бандид хутагт Наваанлувсанжамъян. 11 нас.
27. Халхын Да лам Цэрэндорж. 47 нас.
28. Халхын Да лам Наваанжалцан. Нас барсан.
29. Өргөөгийн Ачит номун хан, Дүйнхэр хутагт Лувсанжигмэдчүлтэм. 14 дэх дүр. 23 нас.
30. Өргөөгийн Ялгуулсан хутагт хамба номун хан Жамбалдоржийн хувилгаан Ринчинжав. 8 дахь дүр. 56 нас.
31. Өргөөгийн Эрдэнэ мэргэн бандид Номун хан Сандагдорж. Нас барсан.
32. Өргөөгийн Мэргэн хамба номун хан Жанцавдоржийн хувилгаан Лувсанчүлтэмжигмэд. 11 дэх дүр. 31 нас.
33. Өргөөгийн Эрдэн мэргэн бандид Номун хан Лувсанпэрэнлэйдандарын хувилгаан Дорж. 9 дэх дүр. 27 нас.
34. Өргөөгийн лам Бамбарын хувилгаан Лувсандондов. 5 дахь дүр. 32 нас.
35. Өргөөгийн лам Лувсангэлэгийн хувилгаан Жигмэддорж. 60 нас.
36. Алашагийн Дүвчин хутагт Ишданзан. Өвчтэй.
37. Алашагийн Дагва хутагт Ишчойндондарамжамц. Бээжинд очсон. 26 нас.
38. Сөнөдийн Ганжуур эрдэнэ хамба лам Номун сангийн хувилгаан Сэдэдбадар. 12 нас.
39. Сөнөдийн Эрдэнэ гүүш Наваанжамцын хувилгаан Дондов. 31 нас.
40. Үзэмчиний Мэргэн гүүш Лувсаншаравнямын хувилгаан Санзайдорж. 21 насандаа нас барсан.
41. Үзэмчиний Да лам Гүүш цорж Наваандамбадоржийн хувилгаан Ишдампил. 28 насандаа нас барсан.
42. Үзэмчиний Да лам Эрдэнэ бандид мэргэн хамба Наваандамбапэрэнлэйравжаагийн Үржинжав. Түвд рүү яваад эргэж ирээгүй. 26 нас.
43. Үзэмчиний лам Моломранжамба Галсан түвдэн хувилгаан Дамиран. 18 нас.
44. Авгын Баян шавран Наваанданзанчойсамба хувилгаан Рэнчиндаш. 14 настайдаа Түвд яваад эргэж ирээгүй.
45. Авгын гүүшир Лувсангилцэгийн хувилгаан Наваантүвдэн. 21 нас.
46. Авгын Наваанлувсанпэрэнлэйн хувилгаан Намхайноров. 27 нас.
47. Авгын Далай лам Лувсандамбаравцан. 40 нас.
48. Авгын Далай лам Наваан-Одсэр. 60 нас.
49. Авгын Цанлун бандид лам Наваандамчинжамц.
50. Авга нарын Эрдэнэ мэргэн хувилгаан Лувсан 12 нас.
51. Авга нарын лам Лувсанданзанчойсан хувилгаан Марайсан. 14 нас.
52. Авга нарын Далай лам Ишжамбабалсанбу. 75 нас.
53. Авга нарын Далай лам Ишжамцан. 75 нас.
54. Хүчит билэгт номун ханы хувилгаан Лувсан. 31 нас.
55. Зүүн Удын Лам Эрдэнэ мэргэн хамбын хувилгаан Навааннэрэндамчинжамц. 26 нас.
56. Хөх хотын Ширээт хутагт.
57. Хөх хотын хувилгаан Санзайням. Хараахан дахин төрөөгүй.
58. Хөх хотын Нэйж тойн хутагт. 27 насандаа Түвд яваад эргэж ирээгүй.
59. Хөх хотын Засаг лам Галсанишдонров.
60. Хөх хотын Да лам Янчирын хувилгаан Маха-бирдашири.
61. Хөх хотын Зая бандид хутагтын хувилгаан.
62. Хөх хотын Чойгаб даяанч хутагтын хувилгаан. Насанд хүрээгүй.
63. Хөх хотын Омбожамсаны хувилгаан. Хараахан дахин төрөөгүй.
64. Хөх хотын Засаг лам Донровбалдан. Нас барсан.
65. Хөх хотын Засаг да лам Цагаан даянч хутагт.
66. Хөх хотын Ранжамба дархан цорж хутагт.
67. Хөх хотын Нэннэн хутагтын хувилгаан.
68. Хөх хотын Эрдэнэ даяанч хутагт. Нам барсан.
69. Хөх хотын Цахар даяанч хутагтын хувилгаан.
70. Хөх хотын Засаг лам Содномданзан.
71. Хөх хотын Да лам Лувсандамбаран.
72. Хөх хотын Да лам Гунгаадаваа.
73. Хөх хотын Да лам Ишсоном.
74. Хөх хотын Да лам Лувсангэлцэг.
75. Хөх хотын Да лам Рагбабалдан.
76. Хөх хотын Засаг лам Ёндон.
77. Хөх хотын Да лам Шаравдорж.
78. Хөх хотын Засаг лам Дэмчигбалжир.
79. Хөх хотын Да лам Жамцанням.
80. Хөх хотын Да лам Ишдамба.
81. Хөх хотын Да лам Гончигжамц.
82. Хөх хотын Да лам Равжаа.
83. Хөх хотын Да лам Лувсандондог.
84. Хөх хотын Да лам Гунгаадэлэг.
85. Хөх хотын Да лам Сангижав.
86. Хөх хотын Засаг лам Лувсансамдан.
87. Хөх хотын Да лам Лувсанбалдан.
88. Хөх хотын Да лам Ринчинжамц.
89. Хөх хотын Да лам Жигмэдсамдан.
90. Хөх хотын Да лам Намхайбалдан.
91. Хөх хотын Да лам Өлзий.
92. Жирэмийн ноён хутагт Ишжалцан. 24 насандаа нас барсан.
93. Жирэмийн Багш лам Мижиддорж. 38 нас.
94. Жирэмийн Засаг да лам Наваанравжаа. 67 нас.
95. Жирэмийн Да лам Гомпил. 65 нас.
96. Жирэмийн Да лам Санзай.
97. Жирэмийн Да лам Дамбажалсан. 42 нас.
98. Жирэмийн Да лам Чойжамц. 70 нас.
99. Горлосын Шаврин хувилгаан Манижав. 47 нас.
100. Горлосын Да лам Аминдаваа. 41 нас.
101. Горлосын Да лам тойн Өлзий даш рагба (Энэ дуудлага гаргагдахгүй байна) 60 нас.
102. Горлосын Да лам тойн Санжаажав. 61 нас.
103. Горлосын Да лам Иш рагба. 40 нас.
104. Горлосын Да лам Лувсандамцаг. 80 нас.
105. Горлосын Да лам Санрэндорж. 85 нас.
106. Горлосын Да лам Одсэр. 95 нас
107. Горлосын Да лам Лоцой. 88 нас.
108. Горлосын Да лам Чойрог. 80 нас.
109. Горлосын Да лам Базай. 88 нас.
110. Горлосын Да лам Чойрог. 74 нас.
111. Горлосын Да лам Дэлэг. 74 нас.
112. Горлосын Да лам Лувсанмолом. 57 нас.
113. Горлосын Да лам Яшцугдан. 52 нас.
114. Горлосын Да лам Бунирэнцэн. 46 нас.
115. Горлосын Да лам Чой-Одсэр. 25 нас.
116. Горлосын Да лам Наваан-Юндэн. 40 нас.
117. Горлосын Да лам Дансайням. 48 нас.
118. Горлосын Да лам Сулжим. 61 нас
119. Горлосын Да лам Чагдар –Үржин. 50 нас.
120. Горлосын Да лам Гомборинчин. 48 нас.
121. Горлосын Да лам Ламгу. 64 нас
122. Горлосын Да лам Лувсанраш. 50 нас.
123. Горлосын Да лам Дүлзэнбалдансамба. 42 нас.
124. Горлосын Да лам Пирлай. 37 нас.
125. Горлосын Да лам Наваангалсан. 35 нас.
126. Горлосын Да лам Өлзийбадар. 31 нас.
127. Горлосын Да лам Галсаншарав. 63 нас.
128. Горлосын Да лам Наваанданзан. 62 нас. Өвчтэй.
129. Горлосын Да лам Ашук.
130. Жалайдын Да лам Лэгчид. 65 нас.
131. Жалайдын Да лам Баньжав. 72 нас.
132. Жалайдын Да лам Товууч. 59 нас.
133. Жалайдын Да лам Банди. 62 нас.
134. Жалайдын Да лам Сампил. 82 нас.
135. Жалайдын Да лам Жав. 43 нас.
136. Жалайдын Да лам Чойринчин. 70 нас.
137. Жалайдын Да лам Санзайрэнцэн. 65 нас.
138. Жалайдын Да лам Чуань. 62 нас.
139. Жалайдын Да лам Хуваргун. 41 нас.
140. Жалайдын Да лам Энхээ. Нас барсан.
141. Дүрвэд Далай лам Баяндүүрэн. 46 нас.
142. Дүрвэд Далай лам Рааш. 61 нас.
143. Дүрвэд Далай лам Номундэлгэр. 46 нас.
144. Дүрвэд Далай лам Баянхишиг. 72 нас.
Одоо А.М.Позднеевын Шанзубдагийн яамнаас авч гаргасан Халхын хутагт хувилгаадын жагсаалт: (Энэ жагсаалт өмнөх жагсаалтын дутууг гүйцээх зорилготой байсан байх.)
1. Шашныг мандуулагч, амьтныг жаргуулагч Жавзандамба хутагт хувилгаан.
2. Ачит Номун хан Дүйнхэр хутагтын хувилгаан
3. Ялгуулсан хутагт, Хамба номун хан Жамбалдоржийн хувилгаан.
4. Эрдэнэ мэргэн хутагт Лувсангэлэгийн хувилгаан.
5. Эрдэнэ мэргэн Бандид номун хан Цэвээндоржийн хувилгаан.
6. Мэргэн хамба номун хан Жанзавдоржийн хувилгаан.
7. Эрдэнэ мэргэн бандид, цорж хамба, номун хан Лувсанпэрэнлэйдандарын хувилгаан.
8. Бамбарын хувилгаан.
9. Шашныг тодруулагч Эрдэнэ Зая Бандидын хувилгаан. (Энгийн хэллэгт Зая бандид буюу Зая гэгээн гэдэг. Түүний хүрээ хийд Сайн ноён хан аймгийн нутагт байдаг ба өмнөх жагсаалтын 61-д буй Хөх хотын ижил нэрт хувилгаантай андуурч болохгүй.)
10. Эрдэнэ бандид хутагт, хамба номун хан. (Энгийн хэллэгт Номун хан Лам гэдэг. Түүний өргөө Сэцэн хан аймагт байдаг.)
11. Чин сүжигт номун хан, Эрдэнэ хамба хутагт. (Энгийн хэллэгт Чин сүжигт лам гэдэг.)
12. Эрдэнэ мэргэн бандид Цэцэн номын хан. (Энгийн хэллэгт Эрдэнэ хамба хутагт гэдэг.)
13. Номч мэргэн хамба, Эрдэнэ бандид Жалханц хутагт.
14. Соёлыг бадруулагч сүмийн хамба Нарванчин хутагт. (Энгийн хэллэгт Нарванчин гэгээн гэдэг.)
15. Эрдэнэ Ялгуулсан Хутагтын хувилгаан. (Энгийн хэллэгт Лха Бээсийн Ялгуулсан гэдэг.)
16. Егүзэр ачит Эрдэнэ мэргэн сэцэн хамбын хувилгаан.
17. Зарлигаар Их Хутагт цол шагнагдсан Цорж хутагт Эрдэнэ хамба, эрх цэцэн тойн. (Энгийн хэллэгт Мэргэн вангийн тойн хамба гэдэг. Хот хүрээ нь нь Түшээт хан аймгийн Мэргэн вангийн хошуунд байдаг.)
18. Ялгуулсан хамба, Сайн ерөөлт ширээт номч, номун хан. (Энгийн хэллэгт Хавчиг хувилгаан гэдэг.)
19. Хувилгаан цорж, номч Эрдэнэ бишрэлт. (Энгийн хэллэгт Ноён лам гэх бөгөөд хот хүрээ нь Баруун хүрээнээс холгүй Пунцагдаржаалан хийдэд буй.)
20. Эрдэнэ ялгуулсан ширээт, билэгт гавж хувилгаан. (Энгийн хэллэгт Шавийн Галсан ширээт гэдэг.)
21. Шашныг тодруулагч, сайн ерөөлт, номч мэргэн хамба, цэцэн ширээт Дарва бандид хутагтын хувилгаан.
22. Хувилгаан Галсан ширээт.(Энгийн хэллэгт Хатгиний Галсан ширээт гэдэг.)
23. Шашныг тодруулагч, Эрдэнэ мэргэн ноён хутагт. (Энгийн хэллэгт Сайн ноёны дүүгийн хувилгаан буюу Сайн ноёны дүү хувилгаан гэдэг. Хот хүрээ нь Сайн ноён хан аймагт байдаг.)
24. Тойн хамба хувилгаан, Үлэмж сайн номч мэргэн.
25. Тойн хамба хувилгаан, Үлэмж сайн номч мэргэн. (Энэ хоёр ижил нэр, цолтныг ялгах гэж Лха бээсийн тойн гэдэг. Харин албан бүртгэлд зөвхөн хошуугаар нь ялгажээ.)
26. Цорж хувилгаан Дамбажунай.
27. Шашныг тодруулагч, Эрдэнэ мэргэн ноён хутагт. (Өмнөх ижил нэр цолтой Сайн ноёны дүүгээс ялгахын тулд Говийн ноён хутагт гэдэг.)
28. Эрдэнэ мэргэн ширээт. (Энгийн хэллэгт Лха бээсийн ширээт гэдэг.)
29. Хувилгаан дархан цорж Лувсандамбажалцангийн хувилгаан.
30. Ялгуулсан хутагт ноён номун хан.
31. Аймаг савыг баригч, ачит номун хан эрдэнэ Манзушир Дүйнхэр хутагт. (Халхад сүм хийдтэй ч одоо Долнуурын орчимд Цахарын нутагт байнга суудаг. Энэ хутагтыг Өргөөгөөс холгүй амьдардаг Жавзандамба хутагтын мэдлийн Дүйнхэр Манзушир хутагтаас ялган үзэх хэрэгтэй.)
32. Мэргэн хамба номун хан хувилгаан.
33.Эрдэнэ мэргэн бандид номын ханы хувилгаан.
34. Мэргэн хутагт.
35. Эрдэнэ хувилгаан.
36. Эрдэнэ цогт хутагт. (Энгийн хэллэгт Арын хувилгаан гэх ба Засагт хан аймгийн нутагт амьдардаг.)
37. Хувилгаан гүүш, Дондов номч билэгт.
38. Тойн цоржийн хувилгаан.
39. Номч номун хан.
40. Гунгаабандидын хувилгаан.
41. Засаг да лам, Оромбо хутагтын хувилгаан.
42. Эрдэнэ бандид ламын хутагт. (Энгийн хэллэгээр Ламын гэгээн гэх ба Сайн ноён хан аймагт байдаг.)
43. Мэргэн хамба Хүүхэн хутагтын хувилгаан. (Энгийн хэллэгээр Хүүхэн хутагт гэх ба орон хүрээ нь Сэцэн хан аймагт байдаг.)
44. Ялгуулсан хамба Ганжуурын гэгээн. (Сэцэн хан аймагт байдаг.)
Судлаач Х.Д.Ганхуяг.
2017 оны 04 дүгээр сарын 25.

АН-ын дотоод дахь чимээгүй байдлыг их тулааны өмнөх нам жим байдалтай зүйрлэж болно.

Хамгийн гамшигт тулаан болсон 1945 оны 4 сарын 11-нд эхэлсэн Зееловын бэхлэлтийн авах Оросын 3 фронт, Одерийн дэргэдэх Германы 2 бүлэглэл алалацахын өмнө үүрээр ялаа шумуул шунгинаж,шувуу жиргэж, цэргүүд амьсгаа даран, тамхи татахгүй, ярихгүй чив чимээгүй нам жим байсан гэдэг.

Ерөнхийлөгчид дэвшигчээ сонгуулах тулааны өмнө хүчний бүлэглэлүүд сайтар зэвсэгээ хурцалж, үзэн ядалтаар цэргээ зэвсэглэж байгаа.

Ерөнхийлөгч ба МАН-д тас бүлтэгдүүлсэн Шонхор ба МоАХ-ын эрэмдэг бүлэглэл, эсрэг талд бусад нь гэсэн үг.
Үүнээс АН зад үсрэн, цацран тарах уу, С.Эрдэнийг шоронд явахыг хүлээх үү гэсэн сонголтын ирмэг дээр байна. Яаж ч сайхан үг, сайн үг, хүчтэй манлайлал, цаг хожих тэнэг яриа хэрэггүй.

Тэхдээ УИХ-ын сонгууль хүртэл зай их бна. Мөн ч сайхан тулаан үзэх байхдаа.

Олоон жилийн өмнө (1992 оны намар) Улаан-Үд, Эрхүүгийн чиглэлийн галт тэрэгний купед нэгэн эгчтэй суудал таарсан юм.
Ах бид хоёроос гадна ахын танил бас нэг ах, тэгээд өнөөх тавь дөхөж яваа, яриа хөөрөөтэй, хэн хүнтэй эвлэг харьцдаг тэр эгч бид дөрвүүл. Тэр үед Орос руу тарваганы арьс гаргаж явсан хүмүүс мэднэ дээ. Улаанбаатараас галт тэрэг хөдлөнгүүт хил хүртэл шөнөжин купе дотроо бөндөгнөж, түжигнүүлчихнэ. Онгойлгож болох бүхнийг онгойлгож арьсаа нууна. Таазны адар эрэгдэж, хаалганы хавтас салгаж, шалны хулдаас хүртэл хуулж байсан санагдах юм. Өнөөх эгч өрөөнд байсан 4 гудсыг бүгдийг нь задалж, тарваганы арьсаа сайхан зулаад, цүнхнээсээ өнгө өнгийн утас зүү гаргаж, яг өмнөх оёоны утастай адил утсыг сонгоод шөнөжин оёж билээ. Би ээж, эгчийн хажууд утас зүү хатгаж байхыг нь харж өссөн учир өнөөх эгчид нэг гудсыг нь оёж өгсөн юмдаг.
Үүрээр хилд дөхөж ирлээ. Шөнөжин нойргүй хөдөлмөрлөсөн бид түр амсхийж, цай цүү, хоол унд болоход өнөөх эгч цүнхнээсээ баахан хоол, хиам, боов, цай гаргаж биднийг дайлав. Их үнэтэй архи ч гаргасан санагдана. Тэгээд ”Одоо бүгдээрээ мушгина аа. Гаалийнхныг орж ирэхэд цоглог сэргэлэн сууцгаана шүү” гээд тэр үед их ховор байсан хулдаасан хөзөр гаргаж дэлгэв.
”Гарын уртай мундаг хүү байна. Лав ээж, эгч нар чинь их уран хүн байсан байх. Эгчдээ их тус боллоо. Баярлалаа” хэмээн гудсыг нь оёлцож өгсөн намайг маш ихээр их магтаж, ”Залуу хүн байна, сайн ид” хэмээн өгөрций, хиам хавчуулсан талх надад байн байн сарвайна. Эгчийн гуйснаар миний нарийн шилбийг элдсэн дөрвөн тарваганы арьсаар ороож, мяндсан утсаар бадайрч чинэртэл боож орхисон билээ. Тэгэхэд би тухайн үед залуусын өмсөх дуртай Пирамид гэдэг саран тэмээний зурган логотой өргөн хэлхэгэр жинсэн өмдтэй явав. Бас гэдэс гүзээгүй миний хэвэлд тав зургааг хийгээд, гадуур нь баадагнасан байсан юм.
Монголынхоо гааль дээр зогсох үед цонхны цаана ой хүрч яваа болов уу гэмээр хүүхдээ тэвэрсэн бараг миний үеийн залуухан эх зогсоод, галт тэрэгний цонхнууд руу горьдлого тээсэн өлөн нүдээр харан зогсож байлаа. Өмссөн зүүсэн юм үгүй шахам, даарсандаа шөвгөр хөх эрүү нь чичигнэнэ.
Өнөөх эгч ч түүнийг харангуут цонхоо буулгаад, дуудаж идэж ууж явсан юмаа уутанд хамаж хийгээд өгөв. Өмнө нь надад хэсэг талх, хиам боож өгсөн байсан юм. Бас ”Даарчихлаа, наад хүүхэд чинь...” гээд нөмөрч явсан сайхан ноосон шаль (одоо тийм юм үзэгдэхгүй болж, оросын том ноосон алчуур) -аа аваад өгч байна. 11 сар, тэр жил эрт хүйтэрсэн байсансан.
Тийм өгөөмөр, тусч сайхан сэтгэлтэй эгчид би л хувьдаа маш ихээр талархан баярлаж, тэр эгчид нэгэн шөнийн нойроо үргээн тусалсандаа сэтгэл ханаж суув. Бас бадайран чинэрч буй хөлийнхөө шилбэний өвчинг ч тэвчих тэвчээр маань нэмэгдэх шиг болж билээ. Ах үг хэлэх бүрдээ намайг шоолж, даажигнана.
Эхний гаалийг аятай сайхан өнгөрөөд Оросын гааль дээр ёстой нэг сэгсрүүлсэн дээ. Гаалийн бүдүүн орос авгай орж ирээд өнөөх бидний шөнөжингийн хүч хөдөлмөрийг маань ганц сайхан нурааж, хамаг нуусан арьсыг хуу хамав. Яг л хүн заагаад өгчихсөн мэт дагуул цэргүүддээ одоо тэрийг, энийг онгойлго гээд л бүдүүн чийгийн улаан өт шиг хуруугаараа заана.
Ахын цүнхний давхар оёорт байсан болоод миний хэвлийг халуу шатуулж, шилбийг байж ядуулан буй хэдэн арьс үлдэв. Эгчийг харвал ёстой хий нь гарсан гүзээ шиг шалбайжээ. 100 орчим арьс хураалгасан санагдана.
Оросын гааль өнгөрөөд би өнөөх хэдэн арьсыг нь хөл, хэвлээсээ тайлж өглөө. Эгч ”Баярлалаа” гэж сулхан дуугарч байна. Эгчид тэр хэдээс өөр юм үлдсэнгүй. Миний хувьд түүнийг өрөвдөж байх гэж жигтэйхэн. Би өөрөө таван эгчтэй хүн. Мэнд авч гарсан хэдэн арьснаасаа хэдийг илүүчилчихдэггүй юм байх даа хэмээн ах руугаа сэм сэмхэн хялалзан суулаа. Ах маань харин бүр эсрэгээрээ, тэр эгчийн эмгэнэл харууслыг ер анзаарсан шинжгүй. Би ахыгаа ийм хүйтэн хүн гэдэгт итгэж ядан мэлрэн суув. Гэтэл бүр ихээр мэлрүүлсэн явдал болсон билээ.
”Түй чёрт. Муу өлөгчин. Адгийн муу гуйлгачин” гэсэн дуу гарах нь тэр. Цонхны дэргэд шанаа тулаад сууж байсан өнөөх эгч цааш нь ”Тэгээд хүүхдээ тэврээд гуйлга гуйгаад үхэж хатсан царайлаад явж байхдаа таарсан амьтан” гэж байна.
Тэр эгч хэнийг, юунаас болоод тийнхүү адгийн муухайгаар хараагаад буйн учрыг би огт ойлгосонгүй. Гэтэл хэсэг сууснаа ”Ядарсан муусайн юмнуудад өглөг өгөхөөр буян болдог гэдэг шал худлаа юм байна шүү дээ. Тэр хилийн зурвас гатлахын өмнө цонхны цаана зогсож байсан тэр муу өлөн нүдтэй жингэрт шал дэмий юм өглөө. Хүний хамаг буян хамаад авчих шиг болов” гэх нь тэр. Миний өнөөх сайн сайхнаар төсөөлж, өрөвдөж, хамаг арьсаа хураалгасанд нь өмнөөс нь эмтэрч суусан маань салхинд хийсэх мэт хормын зуурханд арилж, нүд бүрэлзэж, дотор харанхуйлах шиг болж билээ. Хүүхдээ тэвэрсэн тэрхүү гуйлгачин залуухан эхийн дүр төрх нүдний өмнүүр жирэлзэн өнгөрөв. Гэнэтхэн ширээний цаана суугаа тэр эгчээс чоно үзсэн хурга мэт айж жийрхэх сэрэхүй намайг нөмөрч байгааг мэдэрч, дотор муухайран бушуухан гарч 00 руу зүтгэж билээ. Улаан-Үдэд буунгуут хамгийн түрүүнд тэр эгчийн намайг магтан магтан, илж таалан байж боож өгсөн өнөөх хиам талхыг нь хэдий өлсөж байсан ч хогын савруу цэврүүхэн бариад шидсэн юмдаг. Ах намайг анзаараад ”Иймэрхүү жүликүүд хаа сайгүй штээ. Юундаа эмзэглээв?” гэхэд нүүр минь ихэд улайж, ичиж билээ. (жүлик-ямар ч ёсзүйн баримтлах зарчим, үнэт зүйлгүй мунхаг дорд хүмүүс гэсэн утгаар ах маань энэ үгийг хэрэглэх шиг болсон)
Тэр цагаас хойш өглөг буянд их анхааралтай, нэн сэжигтэй хандах болсонсон.
Энэ хугацаанд миний анзаарснаар ӨГЛӨГ БУЯНЫГ хүмүүс гурван хэлбэрээр үйлдээд байх шиг.
- Дээрх эгчийнх шиг зөвхөн өөрийн тусын тулд л өглөг буян үйлддэг. Өөрөөр хэлбэл өөрт эргээд ашиг, хариу тус харж ”өглөг буян” хийж байна. Энэ бол үнэн хэрэгтээ өглөг ч, буян ч биш юм.
- Удаад нь хүн зөвхөн өөрийнхөө давуу байдлыг харуулах, ихэрхэх гэж өглөг, буян өгөх нь бас байна. Бүр өглөг өгч зөвхөн өөртөө л таашаал авдаг хүмүүс ч тааралддаг.
- Ерөөс өгөхийн тулд, буяны тулд өгч буй ӨГЛӨГ БУЯН байна. Чухам жинхэнэ өглөг буян гэдэг бол энэ. Цаад хүнийхээ тусын тулд л гэсэн нинж сэтгэл төрөөгүй бол яагаад ч өглөг буян болж чаддаггүй. Хичнээнийг өгсөн ч ялгалгүй. Чухам өглөгийг Өгөхийн тулд л өргөдөг. Буяныг Буяны тулд л үйлддэг, Сайн үйлийг зөвхөн Сайн үйлийн тулд нь бүтээдэг. Эс тэгвээс хэрхэн Өглөг, Буян, Сайн үйл болох билээ.
Энэ мөн чанар бүр дээр таарсан тохиол явдлуудтай амьдралд учирч явав. Тэр бүхнийг хожмоо амжваас сийрүүлэн бичихийг хичээнэ ээ.
Б.Номинчимэд

...Заримдаа би хайрын дарсыг согтотлоо залгилж, согтсон хайрандаа мансууран жаргаж , энэ ертөнцөд чамаас сайхан нь үгүй хэмээн сайрхаж, сэтгэлийнхээ чанадад чиний төрхөөр өөрийгөө гоён баясдаг. Шөнөжин хулжсан нойрондоо чамайгаа санан бэтгэрч, хамтдаа байх мөч бүрийг аз жаргалаар төсөөлөн инээмсэглэж, өөрийн эрхгүй уруулаа цорвойлгон чамайгаа эрхлүүлэн жаргана. Өглөө болгон чамайгаа энэ ертөнцөд байгаа гэдгийг санахдаа нарны гэрэлт сацрагт жаргалтайяа суниан мишээдэг. Нарны бүлээхэн сацраг чиний минь алга шиг дулаахныг мэдрэхдээ, чамтайгаа хамтад зуун зуун шувуудын жиргээнд уянгалан эгшиглэх хайрын дууг сэтгэлдээ аялна. Чи минь байгаа энэ ертөнцөд би жигүүрээ дэлгэн нисэхдээ, уудам энэ орчлонгийн хайрын гэгээн орон зайд сэтгэл минь дур зоргоороо дүүлэн сэлгүүцдэг. Ганцхан чи минь миний сэтгэлд хайрын гэрэл гэгээг туяаруулна. Тэгээд л би өглөө болгоныг хайраар угтаж, үдэш болгоныг хайраар жаргаадаг.
Хааяадаа би хайрын захидлыг сэтгэлийнхээ чанадад чамдаа бичиж, өөртөө уншдаг. Чамайг сонсог гэсэндээ чангаар уншина. Сайхан төрхөнд чинь бус, сэтгэлийн чанад дахь гэгээн хайранд тань учирлах гэж уянгалуулан уншдаг. Хайрын захидалдаа сэтгэлээ шингээж учигласан үг болгоныг хайраа шингээн зангидаж, үйл болгон урласан бүтээл болгоныг тань би бахдан бахдан чамайг улам ихээр хайрлана. Сэтгэлээ шингээн байж урласан бүхэн тань миний сэтгэлд хайр болон уусдаг. Үг болгондоо хайраа ширээж, үйл болгондоо хайраа шингээж урлах бүсгүй хүн тийм ч олон бил үү? Бүсгүй хүн болгон хайрандаа уярч, халамжиндаа уусдаг гэдгийг эрчүүд болгон мэднэ гэж үү? Хичнээн хатуу байгаад ч бүсгүй хайранд уусч зөөлөрдөг тавилан гэж буй. Хичнээн хахир байгаад ч бүсгүй хайранд уярч дуулдаг заяа гэж буй. Жинхэнэ хайр гэдэг, хичнээн хол байгаад ч дэргэд минь дандаа уянгалан эгшиглэж, үргэлжид уяраан дасгаж байдаг юм даа.
...Сайхан хайр гэдэг нь энэ ертөнцөд үйлийн үрээр учирсан тавилан юм. Энэ ертөнцөд зовлон жаргалыг тэнцүүлэх гэж ирсэн үйл юм. Сэтгэлээ шингээгээгүй хайр гэдэг хүйтэн юм, сэтгэлээ шингээсэн хайр гэдэг хав халуухан, бас хэзээ ч хөрдөггүй аж. Харах бүрдээ хайр ундарна гэдэг сайхан юм, уулзаагүй удахдаа санаж нулимс унагаах нь сувд юм, хамтдаа байхдаа уйдамгүй байна гэдэг жаргал юм, хаа холоос чамайгаа олж учирна гэдэг аз юм. Заримдаа ойлголцохгүй байхад инээж байгаад ч болов ойлголцох гэж хичээх нь хайр юм, өглөө сэрээд санаж үгүйлэх нь хайр юм, үдэш унтахдаа тэмтэрч үгүйлэх нь хайр юм, хол газар явахад нь санаж бэтгэрэх нь хайр юм, хүрээд ирэхэд нь уйлж тэврүүлэх нь хайр юм. Олоод алдаж болохгүй нь сайхан хайр юм, өнгөрснийг нь сануулахгүй мартах нь сайхан хайр юм, өнөөдрийн мөчид дандаа санаж байх нь сайхан хайр юм, өөрөө холдож чадахгүй дандаа дэргэд нь байхыг хүсэх нь сайхан хайр юм. Сэтгэл нь хайраар дүүрч байх нь сайхан хайр юм, сэмхэндээ сэтгэл нь сэмэрч хайрлах нь сайхан хайр юм, дандаа инээлдэж хошигнох нь сайхан хайр юм, хааяа уурлуулаад аргадаж байх нь сайхан хайр юм. ОЛДВОЛ АЛДАЖ БОЛОХГҮЙ САЙХАН ХАЙР ГЭЖ БУЙ.
Г.Галбадрах

Эрлийн жигүүр хайрласан
Эрдмийн өргөө сургууль минь
1985-1986 оны хичээлийн жилийн сүүлээр буюу 1986 оны хавар Завхан аймгийн Тосонцэнгэлийн 10 жилийн дунд сургууль дээр Монголын Радио, Телевизийн Газраас \МРТВ\ орон даяар зохион байгуулж явуулдаг ”Залуу нас-Мөнхийн дуудлага” нэртэй радио нэвтрүүлгийн багийнхан ирсэн юм. Тэр багийг ахалж, ”25-р суваг” ТВ-ээрээ алдаршсан Авирмэд асан ирж байсныг санаж байна. Тэр үеийн Монголын залуусыг уриалан дуудсан энэ нэвтрүүлэгт тухайн үедээ улс орны хэмжээнд ”шилдэг” гэж дүгнэдэг байгууллагын залуусыг оролцуулдаг байсан юм. Бидний ажиллаж байсан Завхан аймгийн Тосонцэнгэл хотын 10 жилийн дунд сургууль ”Улсын Тэргүүний Сургууль” ийн болзлыг ханган олон жил хамгаалж, аймагтаа төдийгүй Улсын хэмжээнд ”Шилдэг” т тооцогддог байсан болохоор ийнхүү сонгосон байх. Ийм түвшинд энэ сургуулийг удирдан авч явж байсан захирал Ж.Нацаг, хичээлийн эрхлэгч Д. Пүрэвдорж нарын гавьяа байсан юм шүү. Энэ удирдлагууд залуу багш биднийг ”хатуу гар”аар ажиллуулж сургахдаа, ажилдаа чин сэтгэлээсээ ханддаг, бие биенээсээ суралцдаг, ажлын их ачааллыг даах чадварыг төлөвшүүлснээр, одоо хэр нь мундаг багш, сургуулийн удирдах ажилтан болцгоож, боловсролын салбарт сайн ажиллаж байгаад нь бахархаж байдаг. Хэрвээ надад жаахан ч атугай сайн чанар байдаг бол, энэ сургуульд ажиллаж байсан он жилүүдийн үр шим хэмээн би одоо ч талархан боддог юм даа.
Хоногийн тоогоор бие минь өсч
Хонхны дуугаар сэтгэл сэргэсэн
Хонгорхон насаа азтай үдсэн
Ховорхон заяах сургууль минь
Эрлийн жигүүр хайрласан
Эрдмийн өргөө сургууль минь
Нэвтрүүлэгт оролцох гэж залуу багш нар орой болгон цуглаж, нэвтрүүлгийн багийнхантай санал бодлоо хуваалцана. Монголын боловсролын салбарт тулгамдаж байгаа асуудлуудыг баримттайгаар хөндөж, шийдэлд нь залуу багш нарын саналыг тусгах чиглэлээр хийж байсан нэвтрүүлэг юм. Хөдөөгийн сургуулиудад сургалтад хэрэглэх техник хэрэгслэл дутмаг байдаг тухай, байгаа техник хэрэгслэл нь эвдрэхээр сэлбэг олддоггүй тухай, хөдөө орон нутагт ажиллаж байгаа залуу багш нарын нийгмийн асуудал болоод мэргэжлийн ур чадварын талаар асуудал хөндөж байсан санагдаж байна. Нэвтрүүлэг үндсэндээ дуусч байх үед ”Ер нь энэ нэвтрүүлэгтэй холбогдуулан сургуулийн тухай дуу шинээр зохиож оруулбал яасан юм бэ?” гэсэн санал гарчээ. Тэр үед Тосонцэнгэлийн 8 жилийн сургуулийн захирлаар ажиллаж байсан С.Чимэдгочоо, манай сургуулийн орос хэлний багш Г. Гүнчинсүрэн зэрэг багш нар цуглан сууж байгаад үгийг нь зохиосон гэдэг. ОХУ-ын Свердловскийн Хөгжмийн Сургууль төгсөж ирээд Тосонцэнгэлийн ”Соёлын Ордон”-ы даргаар ажиллаж байсан Д.Цэвээнравдан \одоо ”МУУГЗ”, нэрт хөгжмийн зохиолч\ аялгууг нь зохиож, ”Соёлын Ордон” ы ”сайн дурын уран сайханч” МБК-ын ажилчин Отгонбаяр дуулсан юм. Тэр үед Монголын радиогоор дуулагдах шинэ дуу болон уран бүтээлийг урьдчилан хянаж, албан ёсны зөвшөөрөл өгдөг МАХН-ы үзэл суртал хариуцсан байгууллагад Авирмэд хандаж зөвшөөрөл авсан гэж хожим нь сонсож байв. Анх сонссон болоод тэр үү, Отгонбаярын дуулсан дуу миний сэтгэлд их ойр санагддаг юм.
Сурагчийн ширээнд тохой мөртэй
Сурлагын дэвтэрт нэр минь бичээстэй
Амьдрах хүслийн учгийг атгуулсан
Ачлан дээдлэх сургууль минь
Эрлийн жигүүр хайрласан
Эрдмийн өргөө сургууль минь
1986 онд ”Залуу нас-Мөнхийн дуудлага” радио нэвтрүүлгээр зохиогдсон энэ дууг хожим нь МУГЖ С.Батсүх, МУГЖ У.Далантай нар дуулж олны хүртээл болголоо. МУГЖ У.Далантай энэ дууг зохиогдох үед Завханы Тосонцэнгэлийн сургуульд сурч байв. Пионер сурагчдын ”Урлагийн үзлэг”т түрүүлж байсан У.Далантай, энэ сургуулийг төгсөгч гэдгээрээ сэтгэлд их ойр дуулдаг юм. Одоо хэр нь энэ дууг сонсохоор залуу насны омог бардам араншингаар нөхөрлөн, сайдаж муудалцах хэрнээ зовлон жаргалаа хамтдаа л хуваалцаж явсан олон багш нар, хүүхэд насны гэнэн томоогүй зангаараа загнуулж зэмлүүлж, амжилт сурлагаараа баярлуулан бахдуулж байсан олон шавь нар, чандманалан баригдсан хичээлийн 3 барилга нүдэнд харагддаг юм. Тэр цаг үеийн дүрс энэ дуунд шингэж үлдсэн юм шүү дээ. Яг л кино шиг. 1991-1998 онд Завхан аймгийн Тосонцэнгэлийн 10 жилийн дунд сургуулийн захирлаар ажиллаж байхдаа ”Сургууль минь” нэртэй энэ дууг сургуулийнхаа ”сүлд дуу” хэмээн тооцож, хичээлийн шинэ жилийн нээлтийн баяр, төгсөлтийн ”Хонхны баяр” дээр сургуулийн хамт олноороо дуулдаг болгож хэвшүүлсэн сэн. Одоо ингэж дуулж байгаа болов уу? хэмээн хааяадаа санаашрангуй бодох.
Холын газраас сэтгэлд тодхон
Хаяаны эндээс нүдэнд илхэн
Насны замыг ашид гийгүүлсэн
Нандин хайртай сургууль минь
Эрлийн жигүүр хайрласан
Эрдмийн өргөө сургууль минь
Энэ дуу бүтээд 30 жил өнгөрчээ. Цалин буусан үед шил архи аваад сургуулийн хашааны буланд хувааж уунгаа зовлон жаргал, хүсэл мөрөөдлөө хүүрнэж асан, хагас сайны орой нэгнийдээ цуглан ”таван гарын муушиг” тоглонгоо цуйван идэж өглөө болгож асан, спортын зааландаа хөлсөө асгартал тоглон хөгжилдөж асан, хотын урлагийн үзлэгт концерт тоглох гэж шөнө дөл хүртэл үүрэглэн сууж асан, намар хадлан хадах гэж хөдөө майханд шөнөжингөө онигоо ярьж хөхрөлдсөн, аймаг руу семинарт явах гэж ”Зил-130” машины тэвшин дээр дуулалдаж асан, сайхан сургуулийнхаа бахдам нэрийн дор хамтдаа онгиролдож асан он жилүүд цаг хугацааны урсгалд урсан оджээ. Зөндөө олон найзууд минь ”Бурханы оронд” одсон сураг сонсох бүрт зүрхэнд минь нулимс урсаж, чимээгүйхэн мэгшинэ. 2000 -аад оны эхээр Насанбуян маань санаачилсан ”Тосонцэнгэлийн сургуулиудын багш нарын уулзалт” Улаанбаатар хотноо жил болгон зохион байгуулагдаж, уламжлал болон хэвшиж байгаа нь юутай сайхан. Тэр үед хамт ажиллаж байсан нэгэн багш маань нүүрномоор энэ дууны 30 жилийн дурдатгалыг сануулсан юм. Энэ дурдатгал сэтгэлийн чанадад хадгалагдсан гэгээн сайхан дусамжуудыг минь сэргээв. Энэ дуугаар Тосонцэнгэлийн 10 жилийн сургуулийн тэр үеийн удирдлагууд болон багш нарыг оролцуулаад клип хийхсэн хэмээн хүсч байсан мөрөөдлийг минь бас сэргээв. Энэ сургуульд суралцаж төгссөн олон олон шавь нар минь энэ дууг дуулж байгаасай хэмээн хүсэв. Сайн дуу түүхийн гэрч болон үлддэг аж.
Эрлийн жигүүр хайрласан
Эрдмийн өргөө сургууль минь
https://www.youtube.com/watch?v=vV0aJXoSwW4
Харнууд овгийн Гомбосүрэнгийн Галбадрах
www.galbadrakh.com 2017-04-20

Оросын зохиолч Александр Тенчойн 2 дахь өгүүллийн орчуулгыг нийтэлж байна. Яарахгүй бол манайхан өмнөх өгүүллийг нь мартчихаж магадгүй гэж болгоомжлов. Үүнтэй холбогдуулан миний аль эрт орчуулсан М.Д.Каратеевын “Орос ба татаарууд” (2008.10.20) өгүүллийг сөхөж үзэхийг зөвлөж байна. Энэ өгүүлэл https://ganaa.mn/2008/10/20/utui/-д бий.
Миний “Төрийн Думын депутат Михаил Викторович Слипенчук-т өгсөн өлгөц тайлбар уншигчдын дунд шууиан тарив. Ингээд Монгол-татаар хийгээд Оросын ард түмний хэл зүй хийгээд түүхэн холбоо харилцааны талаарх судалгаагаа үргэжлүүлэхээр шийдэв.
Юуны өмнө энэхүү өгүүлэлд ашиглаж буй “монгол-татаар” хэмээх үгийг түүхэн утга зохиолд Чингис хааны түрэмгийллийн үр дүнд XIII зуунд бүрэлдэн тогтсон, Дунайгаас Япон тэнгис хүртэл, Новгородаас Зүүн-өмнөд Ази хүртэлх 38.000.000 квадрат км өргөн уудам газар нутгийг эзэлж, дэлхийн хамгийн том гүрэн болж чадсан Монголын эзэнт гүрний (Их Монгол Улсын) дайчид, монголын булаан эзлэгчид, тэдний үр хойчис гэж үздэг. Гүрний нийслэл нь Хархорин. Гэхдээ энэ гүрэн XIY зууны сүүлчээр оршин тогтнохоо больсон.
Гэхдээ газрын зураг дээр Агуу Их Монгол Улс алга болсон ч ҮГС нь алга болсонгүй энэ их гүрний нутаг дэвсгэр дээр амьдарч ард түмнүүдийн хэлнээ үүрд шингэн оржээ. Жишээ нь: Алтан Ордот улсын нэр нь монголын “ард түмэн” гэсэн үгнээс гаралтай бөгөөд энэ үгийн хоёрдахь хэсэг нь манай алдарт хот Тюмень болон үлджээ.
Энх тайван тогтоох, монгол-татааруудыг довтлохгүй байлгах баталгаа болгон гэр бүлийн холбоо хийгээд ордны төлөөлөгч, барьцааны хүмүүсийн төлөөлөл болсон “аманат” гэх институтыг ашиглаж байсан нь нийтэд тодорхой баримт юм. Оросын язгууртан олон эмэгтэй монгол-татаарын язгууртны эхнэр болсон ба мөн монгол-татаарын олон язгууртан өөрийн охидоо оросын вангуудад гэргий болгон өгдөг байлаа.
Оросын хаадын нэгэн Догшин Иван хаан монгол-татаар угсаатай байсан нь түүхийн тодорхой баримттай. Түүний ээж Елена Глинская бол Мамайн ач охин болно. Оросын хаан Борис Годунов ч гэсэн XYI зуунд загалмайн шашинд орж, Орост суурьшсан татаар язгууртан Чета-гаас гаралтай. Нарышкин-ыхан ч гэсэн энэ овгийн монгол-татаар угсаатай. Наталья Нарышкина бол Алексей Михайлович Романовын эхнэр, I Петр хааны ээж байсан.
Энх тайван тогтоох, оросын нутаг руу довтлохгүйн баталгаа болж монгол-татаар язгууртнууд Орос ноёдын өргөөнд хаяа нийлүүлэн амьдрах нь түгээмэл үзэгдэл байлаа. Эдгээр язгууртны хүүхдүүдийн талаар ямар ч эргэлзээ төрж байгаагүй, тэд голдуу тал нутаг руугаа буцалгүй үлдэж, ордны хэргэм хүртэж, оросын язгууртнуудын эгнээг өргөтгөж, алба хаах болжээ. Ингээд хэд хэдэн үеийн дараа монгол-татаар гаралтайгаа мартаж, Орос улсад үрггэлжлүүлэн алба хаах болов.
Монгол-татаар гаралтнууд одоо болтол гарал үүслийн нэрээ хадгалсаар л явна. Оросын вангуудаас жишээ авахад: эртний язгууртан Гаршин-ийнхны овгийг үүсгэгч нь монгол язгууртан Гарша байсан ба энэ мэтчилэн Голицын-ыхан, Нарышкин-ынхан, Ростопчин-ынхан, Глинский-хан, Радищев-ынхан, Кантемиров-ынхан, Романо-ынхан зэрэг язгууртны овгууд монгол-татаар гаралтай. Ийм язгууртан гаралтны олон охид Оросын хатан хаад болж байжээ. Жишээлбэл: Соломония Сабурова, Ирина Годунова, Марфа Апраксина нар монгол-татаар угсаатай Хатан хаад гэж алдаршсан билээ.
Оросын язгууртны дунд монгол-татаарын 120 нэрд гарсан овог байна. XYI зууны үед оросын тайж язгууртны дунд монгол-татаар угсаатай орос язгууртнууд тоогоороо давамгай байлаа. XIX зууны сүүл гэхэд ч Орост монгол-татаар угсаатай ойролцоогоор 70 орчим мянган тайж язгууртан байсан юм.
Жишээлбэл Оросын ван Куракин-ынхан бол III Иваны үед гарч ирсэн, түүний овог угсаа Алтан Ордын хан Булгакаас тасран гарсан болно. Тэд Их Оросын нэрд гарсан вангууд: Куракин-ыхан, Голицын-ынхан, мөн Булгаков-ынхан овгийг үүсгэжээ. Оросын канцлер Александр Горчаков ч гэсэн монгол-татаарын элч Карач-Мурза-гаас үүссэн.
Тайж Дашков-ынхан Алтан Ордоос гаралтай. Мөн Сабуров-ынхан, Мансуров-ынхан, Тарбеев-ынхан, Годунов-ынхан ( 1330 онд Алтан Ордоос ирсэн монгол язгууртан Чета-гийн удам), Глинский-нхан (Мамайгаас үүсэлтэй), Колокольцев-ынхан, Талызин-ыхан (монгол язгууртан Кучук Тагалдызинаас үүссэн). Мөн Черкассын ноёдууд Инал хааны угсаатнууд болно.
“Алба хаах болсны тэмдэг болгон тэднийг угсаа гарвалын бичигт бүртгэн, Хаан руу өөрийн хүү Салтман, охин-хатан Мария нарыг илгээсэн ба тэр охин Иоанн Васильевич хаантэй гэрлэсэн, харин хүү Салтман загалмайн шүтлэг авч Михаил нэртэй болж, тайж болов.”
Эдгээр овгийн нэрээс ч үзсэн монгол-татаар цус оросын генофондод хүчтэй нөлөө үзүүлжээ.
Бид үнэн алдартны шүтээн болсон хаан Петр Ордынскийн тухай мэднэ. Пётр Ростовский, өөр нэр нь Даир Кайдагул Орда-Ичинов бол 1290 онд нас барсан Чингисийн удмын Пётр Ордынскийн хүү юм.
Тэрээр Чингис хааны ач, Алтан Ордын хаан Бэрхийн ач бөгөөд Петровскийн сүмийг босгосон. Өөр нэг монгол-татаар ариун Петр бол Казанийн шүтээн юм.
Шинжлэх ухааны салбар дахь монгол-татаар угсаатан гэвэл Оросын суут эрдэмтэд Менделеев, Мечников, Павлов, Мичурин, Павлов, Тимирязев, Хойт туйл судлаач Семён Иванович Челюскин, Алексей Ильич Чириков нар байна.
Оросын нэрт зохиолчдын дунд тэдний монгол-татаар гаралтайг нотолсон олон овог бий: Достоевский, Тургенев, Державин (Багиров-ынхан, Нарбеков-ынхан овгоос гаралтай), Пешков (Горький). Пушкин ч гэсэн өөрийн өвөг Ганнибалын негр оросын Пушку гэгчийг Ражу гэх монгол-татаартай холбоотой гэж хэлж байсан. Аксаков-ынхны монгол-татаар язгуур илт тодорхой. Зохиолч Куприны ээж Кулунчакова бол Касимовын хаант улсын монгол-татаар ноёны эртний удмаас төржээ. Зохиолч Чаадаев бол Чингис хааны нэг жанжин Шагатай-н (Цагаадай ?! Х.Д.Г) удам юм.
Булгаков, Сейфуллина, Ахмадуллина нар ч гэсэн монгол-татаар гаралтай нь нотлогдсон.
Түүнчлэн Киргизийн ардын зохиолч (1974), Социалист хөдөлмөрийн баатар (1978) Чингиз Торекулович Айтматов байна. Александр Александрович Блок эцгийн талаасаа герман гаралтай боловч эхийн талаасаа (Бекетова) монгол-татаар угсаатай. Блокийн хөшөө Москвагийн Спиридоновкийн гудамжинд буй. Александр Иванович Куприны ээж нь монгол-татаарын ноён Кулунчаков-ынхнаас гаралтай. Владимир Владимирович Набоков XYII зууны тайж угсаат монгол-татаар ноёны үр сад болно. Евгений Петров (Евгений Петрович Катаев) бол татаар болон украин угсаат орос хүн. Анна Ахматова өөрийн өвөг дээдсийг Алтан Ордын хан Ахматтай эхийн талаасаа холбоотой гэж үздэг байсан.
Хэрэв алдартай овгуудын судалгаагаа үргэжлүүлэн монгол-татаар угсаат цэргийн дарга нар хэр олон ?, тэдний дунд Орост үнэнчээр зүтгэсэн хэдэн генерал, адмиралууд байгаа вэ ? гэж асууж болох юм. Тэд маш олон бөгөөд бүгдийг нь тоолох боломжгүй. Куликовын тулалдаан амь үрэгдсэн Юрий Мещерский вангийн цэргийн ахлагч тайж Андрей Черкизов, Их Петр хааны хамтран зүтгэгч генерал-адмирал Ф. Апраксин, фельдмаршал С. Апраксин нар монгол-татаар угсаатай байсан.
Мөн түүхчид хийгээд хэл шинжлэлийнхэн Кутузов, Ушаков, Тухачевский нарын монгол-татаар угсаа гарваль эргэлздэггүй.
Монгол-татаар угсаа оросын адмирал А.В. Колчакад ч бий. Кольчакын удмаас хамгийн анх нэрд гарсан төлөөлөгч бол туркийн армийн молдавын фронтын командлагч, хожим нь Хотины цайзын комендант болж оросын фельдмаршал Х. А.Минихыг олзлон авч байсан Османы цэргийн жанжин Илиас Колчак-паша юм. Дайн дууссаны дараа Польшид суурьшиж, 1994 онд түүний удмынхан Орост нүүн ирж, үнэн алдарт шашныг авчээ.
Манай үед нэр алдар нь түгсэн монгол-татаар угсаа гаралтнууд маш олон: ЗХУ-ын баатар, зохиолч
Мусса Джалиль, дуучин Земфира, Алсу, Альберт Асадуллин, Дима Билан, Гоша Куценко, Татьяна Буланова, оросын яруу найраг, хөгжмийн зохиолч, продюсер Юрий Шевчук нарыг дурдаж болно.
Жүжигчдээс: Чулпан Хаматова, Марат Башаров, Рената Литвинова, Талгат Нигматуллин, жүжигчин, найруулагч Сергей Шакуров, найруулагч Марсель Салимжанов, тамирчдаас Олимпийн аварга, дэлхийн олон удаагийн аварга Алина Кабаева, 1988 онд дэлхий №1 хөл бөмбөгчид болсон Ринат Дасаев нар;
Урлагийн салбарт: алдарт бүжгийн жүжигчин Анна Павлова, Галина Уланова, Ольга Спесивцева, мөн Рудольф Нуриев, хөгжмийн зохиолч Александр Николаевич Скрябин, Сергей Иванович Танеев нар;
Засгийн Газарт буддын “чойг” нэрийг авсан Батлан Хамгаалахын сайд Шойгу Сергей Кужугетович, Оросын Дотоод Хэргийн яамны сайд байсан Рашид Гумарович Нургалиев, мөн Москвагийн мээр Собянин нар байна. “Собян” гэдгийг хэл шинжээчид монгол-татаарын “сабан” буюу “анжис”, “сабанчи” буюу “газар хагалагч”, “анжсаар хагалагч” үгнээс үүссэн гэж үздэг. Мөн Москвагийн Засгийн Газар дахь Москвагийн мэрийн Хот байгуулалт, барилгын асуудал хариуцсан орлогч дарга Марат Шакирзянович Хуснуллин байна.
П.А.Бадмаев
Буриад Петр Александрович Бадмаев (Жамсаран) (1851-1920) түвд эмнэлгийн эмч, “Жуд ши” судрыг орос хэл рүү хөрвүүлсэн, III Александр хаанаас загалмай хүртсэн, II Николайн гэр бүл болон Григорий Распутиныг эмчлэгч, Төвд, Монгол, Хятадыг Оросын бүрэлдэхүүнд оруулах гэж Оросын хаадыг ятган үнэмшүүлсэн гол хүн. III Александр хаанаас Төрийн жинхэнэ зөвлөх, генералын хэргэм хүртсэн. 1875 оноос Оросын Гадаад Яамны Азийн департаметад алба хааж байв.
А.В.Вампилов
Буриад Александр Валентинович Вампилов 1937 оны 8 дугаар сарын 19-нд Эрхүү мужийн Кутулик дүүргийн төвд төрсөн. Вампилов 70 орчим өгүүлэл, жүжиг, тэмдэглэл, фельетон бичсэн. Москвагийн Ермоловын нэрэмжит театр, Станиславкийн нэрэмжит театр, Ленинградын Жүжгийн Их Театр болон оросын бусад театрууд Вампиловын нийт 17 жүжгийн найруулан тавьжээ.
1983 онд түүний “Том хүү” дуурийг Москвагийн К.С.Станиславскийн болон В.И.Немирович-Данченко-гийн нэрэмжит Хөгжмийн Академик театруудад тавьжээ. Түүчлэн Вампиловын бүтээлээр 12 кино хийсэн байна. 2007 онд Москвагийн “Табакерка” театрын үүдэнд Александр Вампиловын хөшөөг байрлуулжээ.
Ингээд Оросын түүхийн монгол-татаарын үетэй холбоотой Москвагийн гудамжуудын бүрэн бус жагсаалтыг танилцуулъя:
Ангарская, Атарбекова, Арбатецкая, Байдукова, Батайская, Большая Ордынка, Большая Татарская, Иркутская, Калмыков, Коцубинского, Кустанайская, Малая Ордынка, Мининский переулок, Мусы Джалиля, Нарышкинская аллея, Нарышкинский проезд, Новокрымский проезд, Орлово-Давыдовский переулок, Татарская, Тимура Фрунзе, Тимуровская, Тюменская, Тюменский проезд, Тютчевская аллея, Уваровский переулок, Ухтомская, Ухтомский переулок, Ферганская, Ферганский проезд, Фрунзенская 1-2-3-я улицы, Фрунзенская набережная, Чапаева, Чапаевский переулок, Чернышевского, переулок, Чернышевского, Челюскинская, Черкизовская 3-я, Чертановская, Шереметьевская, Шереметьевское шоссе, Шувалова зэргийг дурдаж болно.
Орчуулсан: Судлаач Х.Д.Ганхуяг.