ЭШЛЭЛ 1
Улсын Их Хурлын 2023 оны хаврын ээлжит чуулган ажлын 82 өдөр үргэлжилж, 200 шахам хууль, УИХ-ын 65 тогтоол баталснаар өндөрлөж байна.
ЭШЛЭЛ 2
Улаанбаатар хотын нэг хэсэг, зарим аймаг, хот суурин газрууд үерийн усанд автаад байна. Нийслэлийн Сэлбэ голын дагуух 26 хорооны 31.6 мянган өрхийн 128 мянган хүн энэ үерт өртөөд байна. Нийт 11 байршилд гудамж, зам, 108 барилга байгууламж усанд автаж, 19 мянга гаруй хэрэглэгч цахилгаангүй болоод байна. Орон гэр нь усанд автаж, тог цахилгаангүй болсон айл өрх, ард иргэд эд хөрөнгөө биш, амь насаа бодохоос аргагүй байдалд хүрчээ. Гамшигт байдал өндөр настнууд, нялх балчир хүүхдүүдэд онцгой хүндээр тусаж байна.
ЭШЛЭЛ 3
Нийслэлийн төвийн 6 дүүргийн хэмжээнд 7-р сарын 8-ныг хүртэл гамшгаас хамгаалах өндөржүүлсэн бэлэн байдлын зэрэгт шилжүүлж, зарим хязгаарлалтын дэглэм хэрэгжүүлж байна. Ихээхэн хүч чармайлт гарган ажиллаж байна. Цаг наргүй, хүч нөөц, байгаа бүхнээ шавхан ажиллаж байгаа нийслэл, дүүргийн Гамшгаас хамгаалах алба, Мэргэжлийн анги, нутгийн захиргаа, төрийн цэргийн болон тусгайлсан чиг үүргийн байгууллагын ажилтан, алба хаагчдад УИХ-ын нэрийн өмнөөс талархал илэрхийлье.
ЭШЛЭЛ 4
УИХ-ын эрхэм гишүүд Та бүхэн Нийслэлийн Засаг дарга, холбогдох байгууллага, иргэд сонгогчидтойгоо хамтарч, өөрөөс хамаарах дэмжлэг туслалцааг үзүүлэхэд анхаарахыг хүсье. Цаг агаарын урьдчилсан мэдээгээр наадмын өдрүүдэд ч бороо устай байж магадгүй байгааг хаа хаанаа бодолцох хэрэгтэй.
ЭШЛЭЛ 5
Тэнгэр онгойж, бороо татарч, үер усны аюул холдоно оо. Дараа нь яах вэ гэдгээ одооноос төлөвлөх хэрэгтэй байна. Задарсан далан, усанд автсан гудамж талбайг засаж сайжруулах, цаашид учирч болох болзошгүй эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авах ёстой.
ЭШЛЭЛ 6
Үүссэн үерийн нөхцөл байдал нь хот төлөвлөлтийн алдаа завхрал, замбараагүй газар олголттой холбоотой нь хэнд ч тодорхой байна. Энэ бүхэн бол засаглал сул, авлига газар авсны нэг үр дагавар гарцаагүй мөн.
ЭШЛЭЛ 7
Авлигатай тэмцэх хүсэл зориг, хүчин чармайлт, манлайллыг улс төрийн хүрээнд төлөвшүүлэх ёстой. Ингэж байж бид төрийг авлигаас ангижруулж чадна.
ЭШЛЭЛ 8
Энэ чуулганаар Нийтийн албанд нийтийн болон хувийн ашиг сонирхлыг зохицуулах, ашиг сонирхлын зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийг баталсан. Энэ хуулиар төрийн зарим өндөр албан тушаалтнууд болон түүний эхнэр, нөхөр, хамтран амьдрагч, хүүхдүүдийг аж ахуйн үйл ажиллагаа эрхлэхийг болон төрийн албаны удирдах албан тушаал эрхлэх, төрийн болон орон нутгийн өмчит компани, улсын үйлдвэрийн газрын гүйцэтгэх удирдлагад ажиллахыг хориглосон агуулга бүхий заалтууд орсон. Шударга ёсыг тогтооход, алба тушаал, эрх мэдлээр далимдуулан бусдаас давуу байдал эдлэх боломжийг хязгаарлахад энэ хуулийн зохицуулалт чиглэж байгаа юм.
ЭШЛЭЛ 9
Хөгжлийн банкнаас олгосон зээл, түүний эргэн төлөлтийн асуудалтай холбоотой 7.8 их наяд төгрөгийн хэргийн талаар УИХ-ын гишүүн Б.Энхбаярын ахалсан Түр хороо нотлох баримтыг шинжлэн судлах сонсголыг 3 үе шаттай хийсэн. Сонсголын хэлбэр, үр дүн олны анхааралд орж чадсан. Түүнчлэн саяхан болсон Хөгжлийн банкны хэргийг шүүсэн шүүх хуралд сонсголын үр дүн дөхөм үзүүлсэн байх.
ЭШЛЭЛ 10
Хаврын чуулганы эхэнд манай парламент 3 чиглэлээр 10 багц эрх зүйн шинэчлэл хийхээр төлөвлөж байгаагаа дурдсан. Энэ зорилгодоо бид томоохон алхмуудыг хийж чадлаа. Намрын чуулганаар хийсэн эрх зүйн шинэчлэлүүдээс Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлтийг зориуд онцлон дурдъя. Энэ өөрчлөлтийн гол зорилго нь төлөөллийн ардчиллыг буюу парламентат ёсыг бэхжүүлэх, “Ард түмэн засаглаж байх” Монгол Улсын Үндсэн хуулийн суурь үзэл баримтлалыг баталгаажуулахад чиглэсэн.
ЭШЛЭЛ 11
2019 онд Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтийн үргэлжлэл болсон энэхүү өөрчлөлт зөвхөн гишүүдийн тоог нэмсэн төдий өнгөц өөрчлөлт биш ээ. Харин ард түмний хүсэл эрмэлзэл, бодол зорилго, засаглах эрх парламентад илүү сайн хангагдаж байх төлөөллийн ардчиллын зарчмыг улам төгөлдөржүүлэхэд чиглэсэн юм.
ЭШЛЭЛ 12
Дэлхий дахин олон туйлтай болон задарч, геополитикийн зөрчилдөөн хурцдаж, тектоник шилжилт хийгдэж байна. Энэ нь улс орнуудад аюулгүй байдлын баталгаагаа зайлшгүй эргэн харах нөхцөлийг үүсгэж байгааг судлаач шинжээчид онцолж байгаа. Ийм үед Монгол Улс тусгаар тогтнол, үндэсний аюулгүй байдал, ардчилсан нийгмийн амин сүнс болсон парламентын засаглалаа хамгаалж, улам төгөлдөржүүлэх нь нэн чухал юм.
ЭШЛЭЛ 13
Парламентын төлөөллийн чадавхыг илүү сайн хангах сонгодог зарчимд нийцүүлэн хийсэн энэ өөрчлөлт манай засаглалын тогтолцоог шинэчлэх суурь реформ болох нь дамжиггүй.
ЭШЛЭЛ 14
УИХ-ын 126 гишүүний 78-ыг мажоритараар, 48-ыг пропорциональ аргаар сонгохоор хуульд тусгасан. Жагсаалтаас гишүүдийг сонгоход Монгол Улсын нутаг дэвсгэр сонгуулийн нэг тойрог байхаар заалаа. Гадаадад байгаа иргэдийнхээ сонгуульд оролцох эрхийг нээж өглөө.
ЭШЛЭЛ 15
Намууд болон намуудын эвслийн парламентад сонгогдох босгыг нийт сонгогчдын 4-7 хувь байхаар хуульчилсан. Сонгуульд нэр дэвшигчдийн гаргах зардлын хэмжээг хязгаарлаж, “мөнгөний” сонгуулиас татгалзах эрх зүйн шинэ орчин бүрдлээ. Түүнчлэн нэр дэвшигчдийн хүйсийн төлөөллийн харьцааны талаар урьд өмнө байгаагүй дэвшилт өөрчлөлтийг хуульд тусгаж чадсаныг тэмдэглэе.
ЭШЛЭЛ 16
Өнөөдөр Монгол Улсад албан ёсны бүртгэлтэй 36 нам байна. Иргэдээс намуудын санхүүжилт ил тод биш, мөнгөнөөс хамааралтай, бүлэглэлийн зохион байгуулалттай болсон гэж шүүмжилдэг. Намууд бодлогын институц болж төлөвшиж чадахгүй байгаа нь үнэн. Тиймээс энэ хуулиар намыг идэвхгүйд тооцох, өөрчлөн байгуулах, татан буулгах, тараах, үйл ажиллагааг нь зогсоох хүртэл асуудлыг нарийвчлан хуульчилсан. Намд төрөөс олгох санхүүгийн дэмжлэг, түүний шалгуур, хуваарилалт, гишүүний татвар, хандив, санхүүжилтийн ил тод байдал, тайлагнал зэрэг олон асуудлыг хуульд шинээр тусгалаа.
ЭШЛЭЛ 17
Нийгмийн бодлогын эрх зүйн реформдоо бид бас томоохон алхам хийж чадлаа. Энэ хүрээнд Нийгмийн даатгалын багц хууль, Боловсролын салбарын багц хуулиудыг батлан гаргалаа. Аль аль нь олон жил ярьсан шинэчлэлийн бодлого хэрэгжихэд чухал алхам болно.
ЭШЛЭЛ 18
Тэтгэвэр тогтоох орлогыг хөдөлмөрийн хөлсний дараалсан 7 жилээр тооцдог болсныг 5 жил болгон багасгалаа. Олон давхаргат тэтгэврийн тогтолцоог нэвтрүүлэхээр боллоо. Тэтгэвэр тогтооход итгэлцүүр хэрэглэж, цаашид тэтгэврийн зөрүү үүсэхгүй байх эрх зүйн орчин бүрдүүллээ.
ЭШЛЭЛ 19
Боловсролын салбарыг чанар, гүйцэтгэлд суурилсан санхүүжилтийн тогтолцоонд шилжүүлж, сургуулиа биш сурагчаа дагадаг хувьсах зардлын зарчмыг баталгаажууллаа. Сургуулиудын удирдлагын босоо тогтолцоог бий болгож, томилгоонд улстөрчид оролцдог байдлыг халж, мэргэжлийн сонгон шалгаруулалтын зарчимд нийцүүлсэн.
ЭШЛЭЛ 20
Олон улсын чиг хандлагад нийцүүлэн дээд боловсролын сургалтын байгууллагыг их сургууль, коллеж гэсэн ангилалтай болгож, дээд сургууль гэсэн ангиллыг 2027 оноос хүчингүй болгохоор хуульд тусгасан. Мөн их сургуулийг судалгааны, сургалтын, төрөлжсөн гэж ангилж, Консерватор болон технологийн коллежийн талаар тодорхой тусгаж өгсөн.
ЭШЛЭЛ 21
Энэ удаагийн чуулганаар бид Монгол Улсын 2023 оны төсөвт тодотгол хийсэн. Хоёр жил гаруй үргэлжилсэн цар тахлын эрсдэл цаашилж, уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортын хэмжээ нэмэгдсэний хэрээр төсвийн орлого төлөвлөснөөс нэмэгдсэн. Ялангуяа нүүрсний экспортод тавих хяналтыг чангатгаж, хил гааль, боомтын үйл ажиллагааг идэвхжүүлсэн нь ийм өсөлт гарахад чухал нөлөө үзүүлсэн. Гэвч бараа бүтээгдэхүүний үнэ болон инфляцын өсөлт, орлогын хомсдол иргэдийн амьжиргаанд сөргөөр нөлөөлсөөр байгаа. Тиймээс энэ нэмэлт эх үүсвэрийг иргэдийнхээ орлогыг нэмэгдүүлэхэд зарцуулах нь зүйтэй гэж УИХ, Засгийн газар үзсэн юм.
ЭШЛЭЛ 22
Тодотголыг юуны өмнө Хүүхдийн мөнгийг хүүхэд бүрт хүртээж, ингэхдээ 2023 оны эхний хагас жилийнхийг нөхөж олгох нь зүйтэй гэж үзсэн. Хоёрт, ахмадуудын тэтгэврийг нэмэгдүүлэх, гуравт, нийгмийн халамжийн бүх төрлийн тэтгэвэр, тэтгэмжийн хэмжээг нэмэх, дөрөвт, төрийн албан хаагчдын цалинг нэмэгдүүлэх, тавд Улаанбаатар хотын түгжрэлийг бууруулах гэсэн 5 асуудалд чиглүүлсэн болно. Эдгээрт нийтдээ 1,8 их наяд төгрөгийн нэмэлт санхүүжилтийг зарцуулахаар хуульчилсан.
ЭШЛЭЛ 23
Ахмад настнуудын тэтгэврийг нэмэгдүүлэхдээ тэтгэврийн зөрүүг индексжүүлэн арилгахад чиглэгдсэн бодлогын шийдвэр гаргалаа. Энэ нь УИХ-аас баталсан Нийгмийн даатгалын багц хуулийн хэрэгжилтийг хангах, тэтгэврийн шинэчлэлийг хийх урьдач нөхцөлийг бүрдүүлж байгаа юм.
ЭШЛЭЛ 24
УИХ-ын 2023 оны хаврын ээлжит чуулган ихээхэн ачаалалтай байж, улс орны нийгэм, эдийн засаг, улс төрийн тогтолцоог өөрчлөн шинэчлэх асуудлуудаар эрх зүйн томоохон реформ хийсэн ШИНЭЧЛЭЛИЙН ЧУУЛГАН болж чадлаа гэж дүгнэж болохоор байна.
Сэтгэгдэл (1)